Door Guus Schrijvers en Robert Mouton, redacteuren van de Nieuwsbrief Zorg en Innovatie.  

Zomers leest uw redactie boeken over onderwerpen die het gezondheidsbeleid raken. De afgelopen weken was dat het boek De verborgen psychologie achter populisme. Auteur Buijssen noemt vijf kenmerken van populistische politici en een zestal redenen waarom kiezers op hen stemmen. Die zes vallen alle onder de gemeenschappelijke noemer onbehagen. Hieronder komen eerst kenmerken van populisme en vormen van onbehagen aan bod. Daarna volgt een beschouwing over gezondheidsbeleid dat rekening houdt met populisme en onbehagen. Die is van de redacteuren zelf. Buijssen baseert zijn betoog op zo’n 260 filosofische, psychologische, politicologische en statistische publicaties die hij ter voorbereiding van zijn boek las. Hieronder komen alleen de uiteindelijke kenmerken en vormen van onbehagen aan de orde.  

Kenmerken en taalgebruik van populistische politici  

Populistische politici, aldus Buijssen: 

• Kritisch en weloverwogen met de veelheid aan onderzoeken en peilingen naar onbehagen om te gaan, 
• Zelf kwalitatief hoogwaardige opiniepeilingen te initiëren die niet vragen naar de bekende weg 
• Feitelijke informatie te verspreiden, normatieve afwegingen te expliciteren en niet in een reflex achterliggende zorgen en problemen naar zich toe te trekken als probleem dat de overheid moet oplossen, maar veel vaker de vervolgvraag te stellen ”Wat wilt u dan wel en hoe kan dat worden bereikt?”. 

Enkele voorbeelden van onbehagen  

Buijssen volgt op zijn beurt Van der Meer en Ham en benoemt in hoofdstuk 8 zes vormen van onbehagen onder de Nederlandse bevolking. Hij doet dat zorgvuldig, genuanceerd en onderbouwd met studies van andere onderzoekers. Hieronder volgt een korte samenvatting van enkele vormen van onbehagen.  

• Onvrede met het dagelijkse leven, bijvoorbeeld ruzie met de buren of een conflict in de familie. 
• Gebrek aan autonomie. Buijssen baseert zich hierbij vooral op het gedachtengoed in het boek Onbehagen van de Belgische auteur Verhaeghe. Hij geeft aan dat tot 1970 de autonomie wordt ingeperkt door de verzuiling en sinds 1990 door de economie. Professionals en hun cliënten worden sindsdien geconfronteerd met anonieme regels, algoritmen, processturing en doelmatigheidsmonitoring. Buijssen noemt hier voorbeelden uit de wijkverpleging en de ggz. Hij baseert zich ook op een in 2023 gepubliceerd WRR-advies met de titel Grip. Daarvan luidt de conclusie: Wanneer mensen onvoldoende grip op hun leven ervaren, kan dat leiden tot meer gezondheidsproblemen, eerder overlijden en meer maatschappelijk onbehagen. 
• Angst over mogelijk verlies van eigen vermogen, auto en werk die bewoners zelf hebben opgebouwd. Deze Fear of Loss leeft vooral bij de midden-inkomensgroepen. Hierbij spelen hebzucht en rolbehoud een grote rol.

Populistische leiders varen op de golven van de diverse vormen van sluimerend onbehagen, aldus Buijssen.  

Het onbehagen betreft vele onderwerpen 

Het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) verzamelt sinds vele jaren ieder kwartaal data over de stemming over de Nederlandse samenleving en de politiek. In augustus 2023, kort na de verkiezingen, toont zij op basis van een representatieve steekproef aan, dat een meerderheid van de Nederlanders somber is over de richting waarheen Nederland zich ontwikkelt (51%) en ontevreden is over de politiek in Den Haag (59%). Slechts 42% heeft voldoende vertrouwen in de Tweede Kamer en de regering. Kenmerkend voor de afgelopen periode is volgens het SCP dat de publieke opinie niet gedomineerd wordt door een of twee belangrijke beleidsvraagstukken, maar door een heel scala aan problemen. Veelgenoemde problemen zijn het ervaren disfunctioneren van de politiek, te grote inkomensverschillen, toename van armoede, te veel immigratie, het tekort aan betaalbare woningen, de manier van samenleven (intolerantie, gebrek aan saamhorigheid), en te veel of juist te weinig aandacht voor klimaat en stikstof.  

Om de paar jaar een ander populistisch onderwerp 

Met Schnabel (in: Dekker (red), 2022) zijn wij het eens dat dit diffuse onbehagen leidt tot polarisatie rond specifieke thema’s in de Tweede Kamer die op zich weer snel verdwijnt. Zo waren er binnen en buiten het parlement grote polariserende debatten waarin specifieke personen centraal stonden: de multiculturele samenleving (Bolkenstein, 1992), de wachtlijsten in de zorg (Fortuyn, 2002),radicale stromingen in de Islam (Remkes, 2004), het referendum over de Associatieovereenkomst tussen de Europese Unie en Oekraïne (2015), wel of niet verplicht vaccineren op Covid (Baudet, 2021), het landbouwbeleid en de stikstofproblematiek (Van der Plas, 2022) en de opvang van asielzoekers (Wilders, 2023). Kennelijk kan een nieuwe partij of een nieuw standpunt van een bestaande partij werken als een vonk in een politiek kruitvat van sluimerend onbehagen.  

Zorg krijgt van alle kiezers hoge prioriteit 

Van de respondenten in het genoemde SCP-onderzoek wil 76% van de respondenten (veel) meer uitgeven aan het verbeteren van de gezondheidszorg. Er bestaan geen grote politieke verschillen op deze onderwerpen, voor aanhangers van alle partijen staat de gezondheidszorg in de top-5 van prioriteiten. De problemen die mensen noemen over de zorg gaan over de kosten daar, de zorgverzekering alsmede de kwaliteit van de jeugdzorg en ouderenzorg. Op de vraag op welke doelstelling het kabinet zich vooral moeten richten, noemen mensen onder andere het omlaag brengen van de hoge zorgkosten, wegwerken van personeelstekorten, verhogen van salarissen in de gezondheidszorg en het verbeteren van de ouderenzorg.  

Het IZA en de (niet-) populistische partijen 

De populistische partijen willen volgens hun programma’s een lager eigen risico, het ziekenfonds terug, alle streekziekenhuizen en SEH’s openhouden en terugkeer van verzorgingshuizen en verpleeghuizen. Wellicht kunnen andere partijen hun structuurpolitiek van regioplannen aanvullen met pragmatisch beleid dat snel effecten heeft. Wij geven twee voorbeelden: het ene betreft vermindering van het onbehagen van patiënten en het tweede dat van professionals. 

Onbehagen bij cliënten/patiënten verminderen dankzij Samen Beslissen 

Al vele jaren scoort in spreekkamers Samen Beslissen van cliënten/patiënten en professionals hoog bij patiënten en professionals. Het begrip is opgenomen in de Wet Geneeskundige Behandel Overeenkomst (WGBO). Bij Samen Beslissen voelen cliënten zich gehoord en professionals zich gesterkt in hun behandelaanbod. Het is voor leidinggevenden van instellingen een kleine moeite om het gedachtengoed van Samen Beslissen te vertalen naar beleidsbeslissingen over patiëntengroepen. Die gaan dan hoger scoren en onbehagen verminderen net zoals in de spreekkamer. Wij baseren ons hierbij op de participatieladder met acht treden van Arnstein (zie kader). 

Onbehagen bij medewerkers betreft gebrek aan autonomie, werkdruk en administratieve belasting 

Buijssen geeft aan dat in een instelling professionals vaak meer stress ervaren dan managers. Niet de laatsten krijgen maagzweren van het werk maar de eerstgenoemden. Talrijk zijn de vragenlijstonderzoeken waaruit blijkt dat verpleegkundigen en verzorgenden naar lagere werkdruk, meer autonomie, minder administratie en betere werkroosters verlangen. Te vaak blijft in onderzoek en de betekenisgeving daarvan door leidinggevenden de vervolgvraag van de achterwege: Wat wilt u dan wel en hoe kan dat worden bereikt?  

Wat als er geldt: Regeren is vooruitschuiven? 

Indien ook over pragmatische voorstellen politieke beslissingen uitblijven, dan nemen de schaarste vraagstukken (personeelstekorten en wachtlijsten) toe. Dan gaan verschijnselen optreden die nu al in het Verenigd Koninkrijk spelen. Daar is slechts 24 procent tevreden over het functioneren van de National Health Service (Cunnett J , & R Smith, 2024). Voor het sociale domein was dit percentage 29 procent. Deze geringe tevredenheid werd veroorzaakt door lange wachtlijsten en personeelstekort. Van de Britse bevolking:  

• Onderschrijft 91 procent het voortbestaan van de NHS  
• Wil 82 procent de zorg betaald zien uit belastingen 
• En nog eens 82 procent dat deze voor iedereen even toegankelijk is. 

 Het wordt voor de nieuwe Labour-regering een enorme klus om de lage tevredenheid te verhogen, na jarenlange verwaarlozing door de Conservative Party. Het zal in Nederland voor een nieuwe regering na het kabinet-Schoof een enorme klus zijn om tevredenheid met de zorg bij burgers en professionals weer op peil te brengen, als er in de komende vier jaar niets gedaan wordt aan schaarste in de zorg.  

En als PVV-minister Agema toch pragmatische voorstellen doet? 

Agema heeft vele jaren achter de rug als PVV-parlementslid dat gefocust is op volksgezondheidsvraagstukken. Zij weet hoe de hazen lopen in de zorg. Ze zal bijvoorbeeld conflicten met specialisten en met de Nederlandse Vereniging van Ziekenhuizen vermijden. Wellicht volgt zij in de retoriek wel het PVV-profiel maar is zij pragmatisch in haar sturing en wetgeving. Overigens haalde ze nu al bakzeil in bijvoorbeeld het dossier Heerlen (spoedzorg) en in het dossier Co-Med (private equity in de zorg). 

Kortom  

Nationaal populisme vindt haar voedingsbodem in onbehagen van burgers. Dat onbehagen heeft diverse vormen . Wachtlijsten voor de zorg speelden alleen in 2002 een grote rol bij het kiezen voor een populistische partij (de partij Lijst Pim Fortuyn). Daarna kwamen steeds weer andere onderwerpen van onbehagen aan de orde. Als regering en parlement er in de komende vier jaar niets aan doen om de schaarste te verlagen, gaat het onbehagen van burgers over de zorg omhoog. 

Over de auteurs  

Guus Schrijvers was hoogleraar Public Health bij het UMC Utrecht, is gezondheidseconoom en redacteur van de Nieuwsbrief Zorg en Innovatie. 

Robert Mouton is opgeleid als filosoof en master of public health, werkte in diverse staffuncties in de gezondheidszorg en is hoofdredacteur van de Nieuwsbrief Zorg en Innovatie.  

Zoektermen op internet:

Robert Mouton, Guus Schrijvers, editorial, beleidsontwikkeling, populisme, onbehagen, gezondheidsbeleid, NHS, regeren