Door Els van der Wilden. 

In juni ’24 verscheen een interessant artikel in het British Medical Journal. Dit in een tijd waarin extra aandacht voor duurzaamheid, het verlagen van administratieve lasten en werkplezier geboden is. Hier ga ik in op dat artikel. Dat kan worden gezien als een vervolg op een eerdere publicatie van mijn hand in de Nieuwsbrief van februari 2023. 

Inleiding 

Als gevolg van de implementatie van Europese wetgeving (Falsified Medicines Directive, FMD en Medical Device Regulation, MDR) heeft de afgelopen jaren de toepassing van barcodes op medicatie en medische producten een enorme vlucht genomen. In de Europese Unie hebben fabrikanten en leveranciers nu de wettelijke plicht deze producten van een gestandaardiseerde barcode te voorzien. Voor de gebruikers biedt dit een mooie kans om de barcodes te gebruiken tot meerwaarde voor de patiëntenzorg. Begin 2023 is in deze Nieuwsbrief een artikel gepubliceerd waarin aangegeven werd dat er vele gebruiksmogelijkheden van barcodes zijn en dat er ‘zoveel meer mogelijk is met barcodes in de gezondheidszorg’. Dat artikel benadrukte met name voor ziekenhuizen de potentiële meerwaarde van het gebruik van barcodescanning voor patiëntveiligheid en efficiëntie.  

Is barcodescanning in een ziekenhuis eenmaal correct geïmplementeerd, dan leidt de automatische registratie en verwerking van data naast verbeterde patiëntveiligheid (minder verwisselingen, minder fouten) onder meer tot een verlaging van administratieve lasten, inzicht van verbruik/kosten per patiënt, efficiënter voorraadbeheer en door goede bewaking op de vervaldatum ook tot positieve duurzaamheidseffecten.  

Een in juni ’24 gepubliceerd artikel over onderzoeksresultaten uit een gecontroleerd onderzoek op een aantal Londense ziekenhuisafdelingen met in de titel ‘Raising the barcode…’ trok de aandacht. Hieronder volgt een aantal reflecties.  

Doel en vraagstelling van de Britse studie 

Als positief resultaat van medicatie barcode scannen waren de onderzoekers uit de literatuur bekend met een vermindering van het percentage ‘adverse drug events’ en in totaliteit een verlaging van medicatiefouten. Eveneens uit de literatuur waren hen enkele belemmerende factoren bekend, zoals gebrek aan uitleg/training, ervaren negatieve invloed op de werkprocessen, niet passend instrumentarium of weerstand tegen wijzigingen of nieuwe systemen. Zij benoemen ook randvoorwaarden, zoals de aanname dat het hoge scanpercentage in de VS wordt gefaciliteerd doordat daar al jaren de primaire medicatieverpakkingen van een barcode zijn voorzien, hetgeen in het Verenigd Koninkrijk niet het geval is.   

Methode 

In het artikel wordt een gedragsmatige interventie/implementatie beschreven, gericht op het bevorderen van barcodescanning bij het toedienen van medicatie. Doel van de implementatie was het stimuleren van gedrag gericht op patiëntveiligheid, onder meer door directe feedback aan de verpleegkundigen. Tevens staat helder beschreven hoe de keuze is gemaakt voor deze ‘feedback interventie’. Voor nadere details over de methode verwijs ik u naar het oorspronkelijke artikel.  

Kenmerken van de interventie(s) 

In de pre-coronatijd (2018-2019) was in deze ziekenhuisorganisatie succesvol gestart met de implementatie van medicatie-barcodescannen. De extreem hoge werkdruk gedurende de pandemie had een negatief effect op het percentage door de verpleegkundigen gescande medicatie, maar ook na de pandemie bleven de resultaten achter. Met de kennis en de ervaring dat de implementatie van barcode scanning bij medicatie toediening mede vanwege de impact op de verpleegkundige processen, ‘uitdagend’ kan zijn, is toen op een aantal afdelingen van één locatie van deze ziekenhuisorganisatie in Londen het effect van een gedragsmatige aanpak ter ondersteuning van de implementatie onderzocht.  

De opzet bestond uit vijf onderzoeksafdelingen en elf controle afdelingen. Dit lijkt pragmatisch, maar is goed overzichtelijk en geeft kans op vergelijking en snelle aanpassing bij knelpunten. Het belang van betrokkenheid van de teams en van de leidinggevenden is duidelijk beschreven. Deze aanpak biedt ook een goede mogelijkheid om daarna de implementatie verder uit te rollen. Het is een mooie methode om een implementatie laagdrempelig, met betrokkenheid van het uitvoerend personeel en met beperkte kosten door te voeren.  

Belangrijkste bevindingen en resultaten 

Op de vijf onderzoekafdelingen is een significante toename met 23.1% van medicatie barcodescanning gezien ten opzichte van de (14) controle afdelingen. 

Een hoger percentage was zichtbaar in de eerste 6 weken, om daarna op een iets lager stabiel niveau te blijven.  

Noch aard van de afdeling, noch aantal bedden had invloed op de resultaten.  

Bijzonder is dat deze positieve resultaten zijn bereikt in een niet-optimale situatie, met tegelijkertijd een aantal ervaren knelpunten, zoals personele beperkingen, tijd te kort en technische issues.  

De auteurs geven aan dat de resultaten uit het onderzoek laten zien dat principes van gedragsbeïnvloeding een patiëntveiligheid implementatie/interventie – zoals in hun onderzoek barcode scanning – de effectiviteit vergroten.  

Zij geven eveneens aan te verwachten dat deze aanpak van gedragsbeïnvloeding door feedback interventie, die overigens niet veel kost, bruikbaar zal zijn voor andere op patiëntveiligheid gerichte trajecten.  

Algemene randvoorwaarden om point-of-care scanning te realiseren 

Onder point-of-care scanning wordt verstaan het scannen van de barcode op medicatie bij de patiënt, voordat de medicatie aan een patiënt wordt toegediend. Een aantal randvoorwaarden om dit mogelijk te maken is dat: 

• Medicatie op de primaire verpakking voorzien is van de juiste barcode (toenemend aan voldaan door de verantwoordelijke fabrikant of leverancier), 

• IT-systemen geschikt zijn om de data uit de barcode te verwerken, 

• Een elektronisch medicatievoorschrijfsysteem gebruikt wordt,  

• Scanners in staat zijn de DataMatrix op de medicatie te lezen, 

• Het scanproces aansluit bij de werkwijze van de verpleegkundigen om compliance te bevorderen en workarounds te voorkomen,  

• Patiënten individueel geïdentificeerd kunnen worden, bv met een unieke code op een polsbandje, 

• Het IT-systeem een controle uitvoert met het medicatievoorschrift in het voorschrijfsysteem,  

• Bij toediening van de medicatie zowel de medewerker, het geneesmiddel en de patiënt gescand worden.  

Relevantie van het artikel voor de Nederlandse situatie 

De beschreven interventie was oorspronkelijk gestart in 2018-19. Vanwege terugvallende uitkomsten is pas na de covid-pandemie het beschreven onderzoek gestart.  

De ontwikkelingen met de al vergaande toepassing van barcodescanning in Nederlandse ziekenhuizen in de afgelopen jaren bemoeilijken een direct vergelijk met de huidige situatie.  

Door de in 2019 inwerking getreden Europese regelgeving FMD is inmiddels alle receptplichtige medicatie in Nederland op de secundaire verpakking ter identificatie voorzien van een DataMatrix met productdata, serienummer, vervaldatum en batch/lot nummer. Bij de openbare apotheek is het scannen voor uitgifte van medicatie aan de patiënt volledig geïmplementeerd. Waar de primaire effecten van de FMD vooral merkbaar waren in de (ziekenhuis-)apotheek, is in Nederlandse ziekenhuizen medicatie scannen in de patiëntenzorg inmiddels veelal reguliere praktijk. Daarnaast, waar de afgelopen jaren een aantal ziekenhuisapotheken geneesmiddelen zelf labelde op het niveau van de individuele toediening, voorzien nu toenemend fabrikanten of leveranciers ook de primaire verpakking van de juiste barcode. Inmiddels is in Nederland zeker 70% van de orale medicatie al op het niveau van de unit dose gebarcodeerd. Dit draagt in belangrijke mate bij aan het scannen van de barcode bij medicatie toedienen aan de patiënt.  

In andere sectoren in de zorg (bijvoorbeeld in de care) is digitalisering (nog) minder ver gevorderd dan in ziekenhuizen en is mede daardoor nog een inhaalslag te maken met medicatie scannen. 

De in het artikel beschreven aanpak van gedragsverandering – feedbackloop met een belangrijke rol voor ondersteuning door de leidinggevende en teamniveau – vormt zeker ook voor andere settings dan een ziekenhuis een mooi aanknopingspunt voor verdere implementatie. Alhoewel initiële investeringen (denk aan IT-systemen, aanschaf barcodescanners) nodig zijn, kunnen de lage kosten van deze aanpak een bijkomend voordeel zijn. Interessant detail in dit perspectief is, dat de auteurs vermelden hun positieve resultaten bereikt te hebben ondanks significante knelpunten in de technologie, staf tekorten en een ervaren tekort aan tijd.  

Samenvattend 

Vanuit het oogpunt van patientveiligheid onderschrijven de onderzoekers het belang van barcodescanning voor de identificatie van medicatie en van goede registratie van aan de patiënt toegediende medicatie. Opvallend is dat dit onderzoek vooral gaat over de gedragsverandering. In Nederland zijn we dat aspect van barcodescanning voor medicatie toediening al grotendeels voorbij. Dat in Nederlandse ziekenhuizen nog niet alle medicatie gescand wordt ligt meer aan de systemen dan aan de onwelwillendheid van de medewerkers. Voor andere sectoren in de gezondheidszorg, waar barcodescanning nog veel minder ver is ingevoerd, kan de beschreven aanpak goede aanknopingspunten geven. 

Over de auteur 

Els van der Wilden, arts M+G, voormalig internationaal Director Healthcare Providers bij GS1.  

Zoektermen op internet: 

Els van der Wilden, point of care scanning, barcode, ziekenhuizen, medicatie, Britse studie, FMD, MDR