Door Robert Mouton en Guus Schrijvers, redacteuren van de nieuwsbrief.
Inleiding
Kwekkeboom (2023) schreef eerder in deze Nieuwsbrief een uitgebreid artikel over stand van zaken, verwachtingen, ontwikkelingen en adviezen over mantelzorg. Inmiddels zijn we twee jaar verder en de noodzaak om beleid te formuleren op de toenemende zorgvraag en de kloof ten opzichte van de afnemende arbeidsmarkt is alleen maar groter aan het worden. In dit artikel pleiten wij voor het onderkennen van deze kloof en voor de maatregelen hoe we dat met informele zorg toch gaan overbruggen. Wachten is geen optie: voordat beleid goed en wel geland en gefinancierd is zijn we sowieso al jaren verder.
We gaan hier niet in op oplossingen als maatschappelijke dienstplicht, preventie, mantelzorghotels, persoonsgebonden budgetten, samenwerkingen of andere woonvormen: deze richtingen van denken en berekenen zullen als (aanvullende) maatregelen ook onderzocht moeten worden; die zullen overigens hoe dan ook kosten met zich mee brengen. Ondertussen ontstaan er bedrijven die aanvullende mantelzorg bieden tegen commerciële tarieven.
In haar advies “anders leven en zorgen”, beschrijft de Raad voor Volksgezondheid en Samenleving (RVS) dat het Nederlandse zorgstelsel te maken heeft met stijgende zorgvraag én toenemende personeelstekorten. In ons boek is dit ook als grootste knelpunt geadresseerd. Juist bij de uitdaging van het arbeidstekort is de formele zorgcapaciteit niet langer voldoende (RVS, 2022). De Raad pleit expliciet voor meer ruimte voor informele zorg als een van de weinige structurele oplossingen voor een houdbaar zorgsysteem.
MantelzorgNL benadrukt dat mantelzorgers steeds meer onder druk staan en dat een financiële waardering of belastingvrije vergoeding kan bijdragen aan het behoud van deze onmisbare groep. In de verkiezingsprogramma’s wordt door vrijwel alle partijen gerept over de waardering van mantelzorg (m.u.v. Volt en Ja21). Tegen deze achtergrond wordt de vraag urgent: moet mantelzorg, ook buiten de familiekring, structureel worden gestimuleerd via een belastingvrije vergoeding? Dit artikel verkent de cijfers, de baten en de beleidsopties, en pleit voor slimme vormen van vergoeding of verrekening die haalbaar én rendabel zijn.
Hieronder gaan we van vanwege de actualiteit van de vergrijzing in op mantelzorg aan ouderen met beperkingen. De focus ligt hieronder niet op overbelasting van mantelzorgers met een gehandicapt kind, een chronisch zieke huisgenoot of een familielid met een ernstige psychiatrische aandoening.
Vergrijzing, dementie en de groeiende zorgvraag
Nederland vergrijst snel: volgens het CBS telt Nederland in 2025 circa 3,76 miljoen 65-plussers (ongeveer 20,8% van de bevolking) en stijgt dat aandeel naar circa 25% in 2040. Het aantal mensen met dementie zal volgens Alzheimer Nederland en het RIVM toenemen van ongeveer 280.000 nu naar meer dan 500.000 in 2050 (Alzheimer Nederland).
Een en ander kan ook worden geïllustreerd door deze grafiek:
Zie ook dit artikel voor een verdere onderbouwing.
Zie ook onderstaande grafieken: in de linker zie je dat er geen arbeidsoverschot is bij de jonge bevolking en er tegelijk een hoge mate van vergrijzing zal zijn. In de rechter zie je dat die vergrijzing leidt tot bijna een verdubbeling van het aantal dementerenden (in Nederland).
Mantelzorg: onmisbaar én onder druk
Zo’n vijf miljoen mensen zorgen dagelijks, met liefde, voor een ander. Vaak doen ze dat naast hun werk, studie of gezinsleven. Zij houden onze samenleving draaiende en verdienen onze waardering én ondersteuning. Gemiddeld besteden mantelzorgers bijna acht uur per week aan de zorg voor hun naaste (Mantelzorg.nl). Overbelasting is een reëel probleem: volgens MantelzorgNL voelt bijna een kwart zich zwaar belast. De druk zal toenemen naarmate de bevolking ouder wordt en het aantal alleenstaanden stijgt.
Wij denken dat het organiseren van incentives om mantelzorg te verlenen tot meer mantelzorgers leidt, dan wel mantelzorgers helpt te ontlasten – omdat taken door anderen dan naasten kunnen worden overgenomen en er waardering plaatsvindt: ook financiële waardering biedt immers erkenning. Een ruwe berekening volgt hieronder. Overigens dient vermeld te worden dat MantelzorgNL geen ondertekenaar is van het AZWA omdat dit onvoldoende perspectief biedt.
Kosten en baten
Een belastingvrije vergoeding (BVV) voor mantelzorgers kan kostenbesparend zijn. Een plek in een verpleeghuis kost ongeveer €80.000 per jaar. Wanneer 20.000 ouderen dankzij mantelzorg één jaar langer thuis kunnen blijven, levert dat een besparing op van €1,6 miljard. Zelfs bij 10.000 ouderen is de besparing nog €800 miljoen. De totale kosten van een BVV-regeling voor 200.000 mantelzorgers à €5 per uur (10 uur per week) bedragen €520 miljoen per jaar — minder dan 1% van het totale zorgbudget van ruim €120 miljard (CPB). We moeten ons tegelijkertijd realiseren dat de huidige maatschappelijke waarde van informele zorg wordt geschat op €17–30 miljard per jaar (Springer, 2023).
Slimme vormen van betaling of verrekening
In België kennen veel gemeenten een ‘mantelzorgpremie’, een maandelijkse vergoeding als erkenning voor intensieve zorg (KCE, 2021). Duitsland kent een systeem waarbij informele zorgverleners bijdragen ontvangen via de Pflegeversicherung (KU Leuven). Nederland zou kunnen experimenteren met vouchers of verrekening van mantelzorguren in gemeentelijke budgetten (Service Voucher-systeem).
Kortom
Het taboe op dit onderwerp en dit debat moet ervan af. Mantelzorg is geen luxe, maar een structurele noodzaak in een vergrijzende samenleving. De cijfers tonen aan dat investeren in mantelzorg niet alleen maatschappelijk wenselijk is, maar economisch rationeel. Door slimme vormen van betaling of verrekening te ontwikkelen, kan Nederland inspelen op de onvermijdelijke druk op de ouderenzorg en tegelijk recht doen aan de inzet van miljoenen mantelzorgers.
Tot slot
Nog een laatste opmerking: in Nederland is men erg goed in het doodslaan van een debat door er direct boekhoudkundig naar te kijken of bezwaren op te werpen over mogelijk misbruik, controle, toezicht, rekenschap afleggen, indicatiestelling, etc. Dat doen we niet als het om defensie gaat. Maar wat verdedig je dan als je geen maatschappelijke oplossingen biedt voor een aperte en onherroepelijke zorgvraag.
Zoektermen voor internet
Robert Mouton, Guus Schrijvers, editorial, langdurige zorg, patiëntaspecten, Zorgkloof overbruggen, Beleid informele zorg, Toenemende zorgvraag Nederland, Mantelzorg beleid 2025, Arbeidsmarkt zorgtekort, Zorgcapaciteit crisis, Aanvullende mantelzorg bedrijven, Informele zorg oplossingen, Financiering mantelzorg, Oplossing krapte arbeidsmarkt zorg