Door Claartje Sadée, Thijs Hardick en Wouter Bolier, beleidsmedewerkers digitale toegankelijkheid bij Ieder(in).
Digitale patiëntendossiers, online doktersafspraken en slimme apparaten die je gezondheid volgen: digitalisering in de zorg heeft een grote vlucht genomen. En dat zal de komende jaren verder toenemen. Zo ziet Minister Agema van Volksgezondheid, Welzijn en Sport een belangrijke rol weggelegd voor Kunstmatige Intelligentie (AI) bij het verminderen van administratieve lasten. Technologische innovaties worden ingezet als oplossing voor hoge werkdruk en personeelstekorten. Ook het gebruik van digitale patiëntendossiers en Persoonlijke Gezondheid Omgevingen neemt in rap tempo toe. In dit artikel beschrijven we waarom toegankelijkheid een belangrijke voorwaarde is om de digitalisering in de zorg voor iedereen tot een succes te maken.
Voor wie is toegankelijke digitale zorg belangrijk?
Digitale toegankelijkheid en begrijpelijkheid betekent dat iedereen volledig gebruik kan maken van digitale dienstverlening, websites en apps. Ook mensen met bijvoorbeeld een visuele, auditieve, motorische of (licht) verstandelijke beperking of chronische ziekte. In Nederland wonen ruim twee miljoen mensen met een beperking en naar schatting ruim tien miljoen mensen met een chronische aandoening. Zij hebben over het algemeen een bovengemiddelde zorgvraag en juist zij lopen tegen ontoegankelijke en onbegrijpelijk digitale zorg aan.
Bij Ieder(in) ontvangen we regelmatig verhalen over ontoegankelijke digitale diensten en producten in de gezondheidszorg. Het gaat bijvoorbeeld om mensen met een visuele beperking die geen afspraak met de huisarts kunnen maken, omdat de website niet te gebruiken is met voorleessoftware of vergrotingsapparatuur, om mensen met multi-morbiditeit die hun gegevens bij verschillende zorgverleners willen inzien, maar voor wie Persoonlijke Gezondheid Omgevingen (PGO’s) moeilijk te begrijpen en gebruiken zijn. En om personen die doof zijn, die video’s met informatie over hun medische aandoening niet kunnen begrijpen zonder ondertiteling. Deze kleine selectie van voorbeelden laat zien dat er veel te verbeteren valt op het gebied van digitale toegankelijkheid en begrijpelijkheid in de zorg.
Grote diversiteit aan toepassingen, grote impact op doelgroepen
De diversiteit aan digitale toepassingen in de zorg is groot. Ergo: als deze toepassingen niet of niet goed te gebruiken zijn, is de impact op patiënten en cliënten enorm. Zo zijn er nauwelijks toegankelijke voorbeelden te geven van zorgportals, PGO’s en websites van ziekenhuizen en zorgaanbieders voor mensen met een beperking. Uit onderzoek van Cardan Technobility blijkt dat geen van de 80 ziekenhuiswebsites volledig toegankelijk is. Ook digitale middelen in het proces van zorgverlening in care en cure zijn onvoldoende toegankelijk. Denk aan eerstelijns zorg thuis via tablets of de inzet van ICT in een ziekenhuis voor het verlenen van zorg. Terwijl deze digitale toepassingen juist bedoeld zijn om de zorg toegankelijker te maken. Bijvoorbeeld bij het snel vinden van de juiste informatie, het maken van afspraken, aanvragen van recepten of het snel kunnen inzien van uitslagen van medische onderzoeken. In feite wordt dus niet ontworpen en geprogrammeerd voor een belangrijk deel van de doelgroepen van de zorgaanbieder.
Analoge alternatieven moeten beschikbaar blijven
Digitale zorg biedt veel mogelijkheden, mits toegankelijk en begrijpelijk. Maar digitalisering kent ook een keerzijde die we niet onbenoemd kunnen laten. Analoge informatie- en communicatiemiddelen zoals telefoon, papieren post en het fysieke loket verdwijnen sluipenderwijs uit het zorglandschap. Dat treft met name patiënten en cliënten die niet digitaal vaardig zijn of die hun digitale vaardigheden tijdelijk of voorgoed verliezen door bijvoorbeeld ouderdom of een beperking. Zij zijn daardoor altijd afhankelijk van een mantelzorger of andere hulp om in contact te komen met zorgaanbieders, gegevens in te zien en hun zorg te regelen.
Het VN-verdrag Handicap stelt dat iedereen recht heeft om zelfstandig mee te doen aan de samenleving. Een analoog alternatief voor communicatie en contact zal daarom altijd beschikbaar moeten blijven.
Wetgeving ontbreekt in de zorg maar is op komst
Tot op heden stellen opdrachtgevers geen toegankelijkheidseisen aan digitale toepassingen in de zorg. Ook ontbreekt wet- en regelgeving vanuit de Rijksoverheid en wordt toegankelijkheid niet meegenomen in stimuleringsprogramma’s vanuit het Ministerie van VWS, zoals in de PGO-Alliantie. Dit gebrek aan bewustzijn en aandacht voor toegankelijkheid is zorgelijk en wat ons betreft niet te rijmen met de maatschappelijke ontwikkelingen, met nieuwe Europese wetgeving over toegankelijkheid en de lopende implementatie van het VN-verdrag Handicap.
Voor de overheid en het bedrijfsleven is er wetgeving die bepaalt dat zij toegankelijke onlineproducten en diensten moeten leveren. Zo moeten overheden sinds 2018 voldoen aan het Besluit Digitale Toegankelijkheid Overheid, dat in 2023 onderdeel werd van de Wet Digitale Overheid. Voor bedrijven gaat op 28 juni 2025 de Implementatiewet toegankelijkheidsvoorschriften producten en diensten in.
Dergelijke wetgeving is er dus nog niet voor de zorgsector. Het College voor de Rechten van de Mens (CRM) constateert in de jaarlijkse monitorrapportage van 2024 dat de zorgsector niet direct onder de bovenstaande wetgeving valt. Het College adviseert de regering om óók voor de gezondheidszorg digitale toegankelijkheidseisen op te stellen. Belangenorganisaties van mensen met een beperking, chronische ziekte en ouderen riepen in 2024 de Tweede Kamer op om digitaal toegankelijke zorg in de wet te regelen. Dit is niet onopgemerkt gebleven. De Tweede Kamer nam recent een motie aan om digitale toegankelijkheid te verwerken in de sectoren onderwijs en zorg.
Dit laat zien dat we op (korte) termijn wetgeving kunnen verwachten voor (digitale) toegankelijkheid in de zorgsector. En dat is hard nodig.
Wacht niet op wetgeving: hanteer de richtlijnen toegankelijkheid en universeel ontwerpen
Maar waarom zou je wachten tot wetgeving je dwingt om digitaal toegankelijk te worden? Beter is het, de kansen van digitalisering te benutten en gelijk vanaf het begin je producten en diensten toegankelijk en begrijpelijk te ontwerpen. Dat begint met het toepassen van de internationale toegankelijkheidscriteria, de zogenaamde Web Content Accessibility Guidelines (WCAG), voor het maken van digitaal toegankelijke content. Deze zijn reeds van toepassing op de overheid en het bedrijfsleven.
Daarnaast kun je het principe van Universeel Ontwerpen toepassen. Bij dit principe wordt rekening gehouden met de diversiteit en behoeften van de eindgebruiker, met als eindresultaat producten en diensten die iedereen gebruiken kan. Belangrijk uitgangspunt is, dat je een diverse groep eindgebruikers vanaf het begin betrekt bij het ontwerpproces. Deze ervaringsdeskundigen delen hun ervaringen en helpen daarmee bij het ontwerpen van oplossingen die aansluiten bij de behoeften van eindgebruikers – met en zonder een beperking. De Code Inclusief Digitaal Ontwerpen (CIDO) geeft concrete tips voor een inclusief ontwerpproces samen met ervaringsdeskundigen.
AI in de zorgsector
Ook AI-toepassingen kunnen toegankelijk en volgens het principe van Universeel Ontwerp ontworpen worden. En ook AI neemt een vlucht in de zorg. Zo ziet Minister Agema een belangrijke rol voor AI in de zorgsector, bijvoorbeeld voor het beperken van administratieve lasten.
AI biedt zowel kansen als uitdagingen voor mensen met een beperking, chronische ziekte en ouderen. AI-technologieën zoals spraak- en beeldherkenning verbeteren de toegankelijkheid door communicatie met zorgmedewerkers te vergemakkelijken. AI-assistenten ondersteunen bij dagelijkse taken als afsprakenbeheer en medicatieherinneringen. Echter niet alle AI-technologieën zijn voor iedereen toegankelijk. Ook kunnen AI-systemen risico’s voor privacy en veiligheid met zich meebrengen, door bijvoorbeeld het verzamelen van (medische) persoonlijke gegevens.
AI-toepassingen die niet zijn ontworpen met inachtneming van de menselijke diversiteit kunnen uitsluiting en discriminatie van reeds achtergestelde groepen vergroten, zoals mensen met een beperking, vrouwen, mensen van kleur, etnische minderheden en ouderen. Daarom is het ook belangrijk bij het ontwerpen van AI-toepassingen eindgebruikers te betrekken – volgens het principe van Universeel Ontwerpen.
Kortom, zowel de wetgever als maatschappelijke organisaties zijn aan zet
Wie is nu als eerste aan zet om dit voor elkaar te krijgen? Allereerst moet er wetgeving komen voor digitale toegankelijkheid in de zorg. Dat maakt duidelijk waaraan de zorgsector moet voldoen, voor wie en op welke termijn. De Tweede Kamer heeft de eerste stap gezet door het aannemen van een motie over het wettelijk regelen van digitale toegankelijkheid in de zorg. Nu de regering nog.
Maar met wetgeving alléén ben je er niet. Om duurzaam digitaal toegankelijk te worden heb je medewerkers en bestuurders nodig die intrinsiek gemotiveerd kennis vergaren en aan de slag gaan. Digitale toegankelijkheid is niet alleen iets van het web-team of de ICT-afdeling. Iedereen in de organisatie is nodig. Van hoger management, juristen, inkopers en vormgevers tot HR-adviseurs, trainers, redacteuren en testers. Hiertoe verwijzen we naar deze website: Digitale toegankelijkheid in jouw organisatie: wie doet wat?
Tot slot kunnen (vertegenwoordigende organisaties van) mensen met een beperking, chronische ziekte en ouderen helpen de urgentie van digitale toegankelijkheid – en het zelfstandig mee blijven doen in de digitale wereld – voor het voetlicht te brengen.
Over Ieder(in)
Ieder(in) vertegenwoordigt als koepelorganisatie ruim twee miljoen mensen met een lichamelijke handicap, verstandelijke beperking of chronische ziekte. Ieder(in) maakt zich sterk voor een samenleving waarin iedereen kan meedoen en niemand wordt uitgesloten. Onze standpunten baseren wij grotendeels op het VN-verdrag Handicap. Digitale toegankelijkheid is een belangrijk lobbydossier van Ieder(in).
Zoektermen voor internet
Claartje Sadée, Wouter Bolier, Thijs Hardick, digitalisering, patiëntaspecten, digitale toepassingen, Ieder(in), AI, toegankelijkheid, wetgeving