Leerpunten over communicatie uit de Corona periode voor een volgende pandemie

feb 13, 2025 | Nieuws, Patiëntaspecten, Preventie | 0 Reacties

Print Friendly, PDF & Email

Door Wim Schellekens, arts. 

Besproken artikel : Jop de Vrieze, Hoe de overheid coronabeleid overbracht aan burgers,  Ned Tijdschr Geneeskd. 2025;169:C5788: 22 januari 2025

Het artikel van Jop de Vrieze benoemt een aantal belangrijke aspecten van het communicatiebeleid van de overheid over corona. Aan het woord komen enkele experts en hoofdrolspelers die wetenschapsjournalist de Vrieze onlangs interviewde. De Nieuwsbriefredactie nodigde Wim Schellekens, in de coronajaren vaak woordvoerder van het befaamde RedTeam, uit om op basis van dit artikel, enkele overzichtsboeken en eigen observaties lessen voor de toekomst te trekken.

De conclusies van het artikel

Op basis van zijn interviews komt De Vrieze tot de volgende bevindingen:

  • Er is destijds veel aandacht gegeven aan de instrumentele kanten van de maatregelen, die werden genomen;
  • Er is veel minder of vrijwel geen aandacht besteed aan de ‘empowerment’ van burgers om de maatregelen ook toe te passen en evenmin aan de motivationele kant om deze maatregelen te doen en ook vol te houden;
  • Met name gedrag en de sociaaleconomische en maatschappelijke gevolgen kwamen niet of nauwelijks aan bod.
  • Verwarring ontstond door de wijzen van communicatie: het kabinet beriep zich op de wetenschap, maar in talkshows zeiden deze zelfde wetenschappers soms heel wat anders;
  • Veel te veel nadruk werd gelegd op de capaciteit van intensive-care afdelingen (IC’s). Het zwarte scenario waarbij niet meer alle coronapatiënten en/of gewone patiënten toegang zouden hebben op de IC en triage noodzakelijk zou worden: een kwestie van leven en dood;
  • Er werd veel gecommuniceerd met “hoop’. Die werd in de verschillende fasen van de pandemie steeds weer teleurgesteld. Mede daardoor ging het vertrouwen verloren. Het ontbrak aan perspectief, duidelijk zichtbaar bij de verschillende vervelende en langdurige lockdowns.

Het artikel van De Vrieze is een prima aanzet voor een meer diepere discussie. Ik wil hier graag een poging toe wagen door aanbevelingen te doen voor overheidscommunicatie tijdens een toekomstige pandemie. Hierbij tien aandachtspunten, gebaseerd op de vijf overzichtspublicaties uit 2021 en 2022 (zie onderaan dit artikel) en mijn eigen ervaringen en observaties als lid van het Red Team.

1. Overheidscommunicatie tijdens een pandemie, zo is mijn leerervaring uit de coronajaren, moet aangestuurd worden door beantwoording van acht vragen:

  • Wat zijn de basiskenmerken van dit nieuw virus of bacterie?
  • Wat zijn (vroeg)symptomen?
  • Wat is de incubatietijd?
  • Hoe besmettelijk is het?
  • Wanneer ben je besmettelijk?
  • Wat is de wijze van besmetting?
  • Wat is de verdubbelingstijd?
  • Hoe ernstig is het verloop?

In het begin van een pandemie zijn deze kenmerken vaak nog niet (allemaal) bekend. Bij corona was al snel duidelijk dat de besmettelijkheid hoog was. Het beloop was ernstig met een hoge mortaliteit. De verdubbelingstijd van het aantal besmettingen was laag (één week tot tien dagen) en dat er dus sprake was van een zeer bedreigende exponentiële groei van het aantal besmette personen: in 1-2 weken van 2-4-8-16-32-64-128-265-500-1000-2000-4000-8000-16000- ….. In twaalf weken tijd 16.000 besmettingen per dag (juli – november 2000: een ramp, waarbij ook de zorg het niet meer aan kan!).

Dat vergt dat maatregelen al in een heel vroeg stadium moeten worden genomen. Anders ben je te laat. Dit is helaas pas herkend toen het al veel te laat (september/oktober 2020) was. Hier is ook later geen rekening mee gehouden: daarom waren de maatregelen (met name lockdowns) ook steeds te laat, te slap en duurden deze daarom ook veel te lang.

2. Welke basisprincipes voor aanpak gelden bij een pandemie?

De basisprincipes van de public health zijn bij een uitbraak/epidemie/pandemie essentieel voor een goede aanpak en moet steeds voorop staan. Deze zijn:

  • Voorkom besmetting: houd afstand, mijd groepen, was je handen (bij contactbesmetting), gebruik een mondkapje en ventileer besloten ruimtes (bij aerogene besmetting).
  • Voorkom dat de besmetting wordt doorgegeven. Hoe? Door tijdig en snel opstarten van bron- en contactonderzoek (BCO) en isolatie/quarantaine (TTI: test, trace, isolate).
  • Detecteer besmetting tijdig door veel en snel ook preventief te testen en isoleer de besmette persoon.
  • Zoek contactpersonen op en zet hen in quarantaine.
  • Ondersteun isolatie en quarantaine: waar en hoe, zorg voor kinderen, boodschappen doen, vergoeden van inkomstenderving. Isolatie en quarantaine doe je namelijk niet voor jezelf maar heeft als doel om (eventuele) besmetting van anderen te voorkómen en daarmee exponentiële groei tegen te gaan.
  • Wees helder en eenduidig en consequent over de strategie van beleid. Ik onderscheid de volgende strategieën en noem tussen haakjes de belangrijkste pleitbezorger(s):
    • Is het om groepsimmuniteit na te jagen? (Rutte in zijn eerste TV-toespraak)
    • Is het om kwetsbaren te beschermen? (Robin Fansman, overleden aan Corona, voorzitter actiegroep Herstel-NL)
    • Is het om ‘maximaal te controleren’? (Rutte later)
    • Is het om te laten razen zolang de IC-capaciteit dat toelaat? (Rutte, OMT)Is het zero-covid-beleid? (Zuid-Korea)
    • Is het indambeleid? Houdt de besmettingen laag (<1000 nieuwe besmettingen per dag). (WHO, RedTeam)

3. Wees helder, en eenduidig over de inhoud en noodzaak van maatregelen.

Tijdens de coronajaren was dat niet het geval. Dat ondermijnde het noodzakelijke vertrouwen. Hier volgen enkele voorbeelden ter onderbouwing van deze stellingname:

  • Waarom zo veel mogelijk moeten testen en tegelijk de indicatie voor testen zeer beperkt houden? (Februari-juni 2000) (Testschaarste was er eigenlijk niet, wel bescherming van eigen laboratoria door microbiologen).
  • Waarom mogen vier personen wel samen in één auto zitten, maar niet samen in een restaurant eten? (oktober 2000).
  • Groepsbijeenkomsten verbieden, maar waarom mag je dan wel vliegen (150 mensen dicht op elkaar!). (oktober -december 2000).
  • Het kabinet verplicht mondkapjes, maar van Dissel zegt tegelijk dat deze niet werken (november 2000).

Bevorder dat gezaghebbende experts spreken als vanuit één mond, ook alsnog veel onzeker is en zorg ervoor dat in de praatprogramma’s op TV niet steeds wat anders wordt gezegd.

4. Wees duidelijk in welke fase de epidemie verkeert:

  • Beginfase: nog veel onduidelijk en onzeker. Doe wat je weet zo goed mogelijk en ga van het ergste uit. Doe wat je doet goed en snel. Communiceer dat we nog te weinig weten.
  • Eerste fase: basisprincipes van de aandoening zijn duidelijk, treed dan snel en hard op en probeer het virus of de bacterie uit te doven alvorens exponentiële groei optreedt. Pas de eventuele zorgcapaciteit alvast uit, zorg voor de zorgverleners.
  • Latere fase: Uitdoven is niet gelukt, BCO niet meer mogelijk, exponentiële groei treedt op. Je moet ingrijpen: overweeg dan een snelle, tijdige, harde maar dan ook korte (maximaal vier weken) lockdown en scholensluiting.
  • Tot er een vaccin of geneesmiddel beschikbaar is: allerbelangrijkst is om dan in ieder geval besmettingen laag te houden en de basismaatregelen daartoe intact te laten. Laat de teugels niet te snel vieren als het goed gaat. Denk aan juli/augustus 2020, toen de epidemie na de eerste fase voorbij leek te zijn en iedereen op vakantie ging en alle maatregelen werden gestopt. Gevolg was onbeheersbare exponentiële groei, die niet werd herkend en uiteindelijk noodzaakte tot de lockdown in november die daardoor ook veel te lang heeft geduwd, liefst zes maanden.
  • Als een vaccin beschikbaar komt, vaccineer dan snel eerst alle kwetsbaren en daarna zo veel mogelijk mensen. Wees eerlijk over de werking van het vaccin: geen valse hoop. Het Covid-vaccin voorkomt maar zeer ten dele dat je ziek wordt en voorkomt ook maar zeer ten dele overdracht van besmetting, maar voorkomt wel grotendeels dat je ernstig en gevaarlijk ziek wordt. Heel belangrijk dus, maar geen panacee.
  • Bepaal per fase wat er medisch moet gebeuren, maar houd ook rekening met de ongewenste bijeffecten voor kinderen, scholieren, thuiswerkers, eenzame ouderen enz.

5. Geef mensen duidelijkheid door wekelijks de besmettings-, ziekte- en zorgcijfers te duiden en laat zien wat de verwachtingen zijn.

Creëer daarbij een duidelijke routekaart en houd je daar ook aan, zodat mensen weten wanneer meer dringende maatregelen nodig zijn of wanneer bestaande maatregelen verantwoord kunnen worden afgebouwd. Van regelmatige duiding tijdens de coronapandemie heb ik niets gemerkt en er zijn wel veel routekaarten gemaakt, maar de regering heeft zich er nooit aan gehouden: de oorzaak van veel onzekerheid bij mensen.

6. Terecht wordt in het artikel van De Vrieze gesproken over ‘empowerment’ en ‘vertrouwen houden’.

Maak het ook mogelijk dat maatregelen worden nageleefd, beloon goed gedrag, ondersteun en motiveer vanuit de basis in straat, plaats en regio.

7. Pas de basisregel van public health toe: ‘Hope for the best, prepare for the worst’.

Je doet het dan wel als politicus altijd fout: gaat het toch goed, dan was het voor niets…. Heel belangrijk, maar ook heel moeilijk.

8. Communiceer niet alleen landelijk centraal, maar ook regionaal en lokaal.

Identificeer specifieke doelgroepen (zoals mensen met een lage sociale status, allochtonen, scholieren en studenten). Al deze doelgroepen hebben verschillende behoeften en moeten verschillend worden benaderd. Zoek ook hun eigen ‘influencers’.

9. Toon empathie.

Natuurlijk met hen die lijden onder sterfte van geliefden, ernstig zieken, maar ook met hen die lijden aan de gevolgen van de noodzakelijke maatregelen. Deze empathie ontbrak in bijna alle communicatie, zo is mijn perceptie tijdens de coronajaren.

10. De mate van beleid bepalen aan de hand van IC-capaciteit was een basale fout.

Je bent dan immers altijd te laat. Belangrijkste doel moet zijn en blijven: ‘Houdt de besmettingen laag’, altijd. Accepteer geen hoge besmettingsgraad, stel een maximum in per dag (<1000 nieuwe besmettingen per dag, ipv 10 of 20.000) en accepteer nooit een hogere en stijgende besmettingsgraad.

Kortom

Bovengenoemde tien aandachtspunten zijn belangrijk voor het draagvlak van noodzakelijke, maar moeilijke maatregelen tijdens een nieuwe pandemie. Ze dragen bij aan het vertrouwen zonder welke geen moeilijke maatregelen mogelijk zijn. Gebruik, beste lezer, dit tien-puntenoverzicht als toetssteen voor beleid en als handvat voor communicatie vóór en tijdens een toekomstige pandemie. Want een nieuwe pandemie komt eraan. Die is altijd onverwacht.

Literatuuroverzicht waarop de tien punten mede zijn gebaseerd:

Over de auteur

Wim Schellekens is oud-woordvoerder van het Red Team. oud hoofdinspecteur IGJ, ex-ziekenhuisbestuurder en ex-huisarts.

Zoektermen op internet: 

Wim Schellekens, coronapandemie, red team, communicatie, pandemie, crisisbeleid, vertrouwen, besmettingsgraad, maatregelen, lockdown, overheidscommunicatie

Reactie verzenden

Je e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *