Door Marja de Jong, auteur van het proefschrift waarvan zij hieronder de onderzoeksresultaten samenvat.
Besproken dissertatie
De Jong, M, Voorstad on the move to better health. Evaluation of a community health promotion programme in a socioeconomically deprived city district in the Netherlands, PhD thesis, Wageningen University, 2022
Introductie
Sociaaleconomische gezondheidsverschillen, de hardnekkige gezondheidskloof tussen groepen met een hoger en een lagere sociaaleconomische status (SES), is een ‘wicked’, of moeilijk oplosbaar probleem, dat veroorzaakt wordt door meerdere factoren in de sociale, fysieke en economische omgeving en de interactie tussen individuen, groepen en gemeenschappen. Veelbelovend zijn multilevel strategieën, zoals een wijkgerichte aanpak van gezondheidsbevordering–overeenkomstig de Ottawa charter uit 1986- gebaseerd op actieprincipes als bewonersparticipatie en intersectorale samenwerking. Omdat gebleken is dat zowel de implementatie als de evaluatie van wijkgerichte gezondheidsprogramma’s een uitdaging is, is onderzoek nodig dat rekening houdt met de processen, waarden en actieprincipes die onderdeel uitmaken van zulke programma’s. Hiervoor wordt participatief actieonderzoek aanbevolen, omdat het de waarden van gezondheidsbevordering, zoals participatie en empowerment in zich heeft. Tegelijkertijd faciliteert het de ontwikkeling van vaardigheden en van elkaar leren, wat ook weer bijdraagt aan gezondheid van de betrokkenen.
Wijkgezondheidsprogramma met participatief actieonderzoek
Van juli 2016 tot en met december 2019 is er een wijkgezondheidsprogramma genaamd Voorstad Beweegt (VB) geïmplementeerd in een stadswijk met een lage sociaaleconomische status in Deventer. De implementatie van het programma werd vormgegeven en ondersteund door een projectgroep bestaande uit leden van het sociaal wijkteam, de wijkmanager, een opbouwwerker, buurtsportfunctionaris en een gezondheidsmakelaar. De projectleider vanuit de GGD, was tevens actieonderzoeker en schrijver van dit proefschrift.
Vier onderling samenhangende onderzoeksvragen
In het participatief actieonderzoek is gebruik gemaakt van een combinatie van voornamelijk kwalitatieve gegevens uit verschillende bronnen. Op verzoek van de redactie volgen hieronder alleen antwoorden op de vier onderzoeksvragen. Voor de onderzoeksmethodologie die gebruikt is om aan de antwoorden te komen verwijs ik naar het proefschrift zelf.
Onderzoeksvraag 1. Percepties van inwoners van Voorstad van gezondheid en van een gezondheidsbevorderende omgeving?
1: Bij de start van het VB-programma werd een concept mapping-methodologie gebruikt, om bewoners van de wijk actief te betrekken en inzicht te krijgen in de percepties van gezondheid en een gezondheidsbevorderende omgeving. Elf bestaande groepen in de wijk namen, samen met wijkwerkers, deel aan het onderzoek. De studie bracht zeven percepties van gezondheid in beeld, die volgens de deelnemers het belangrijkst waren: (1) sociale relaties en interacties, (2) fysieke activiteit, (3) positieve levenshouding, (4) gevoel van controle, (5) gezonde voeding, (6) mentale rust en (7) de natuurlijke omgeving. De resultaten laten zien dat het noodzakelijk is om een ondersteunende sociale omgeving te creëren om gedragsverandering te vergemakkelijken en gezondheid te verbeteren. Bewoners beschouwden de natuurlijke omgeving als een belangrijke bron om gezondheid en welzijn te bevorderen en te behouden. Bovendien hielp deze studie om naast bewoners ook wijkwerkers te betrekken; het startpunt voor de samenwerking en co-creatie gedurende het programma.
Onderzoeksvraag 2: Welke factoren en mechanismen dragen bij aan bewonersparticipatie en intersectorale samenwerking?
De Coordinated Action Checklist (CAC) en de samengestelde netwerkanalyse (SNA) zijn gebruikt als onderzoeksinstrumenten, geïntegreerd in participatief actieonderzoek in 2018 en 2019. De meest prominente processen van invloed op de samenwerking waren de organisatie en werkwijze van de projectgroep, de interactie met de context, netwerkopbouw en de rol van de gezondheidsmakelaar en het genereren van zichtbaarheid van de outputs. Dit deelonderzoek hielp de wijkwerkers en onderzoekers om hun werkwijzen te optimaliseren, er naar te handelen en de daadkracht van de projectgroep te versterken.
Voorts is een ‘realist evaluation’ studie beschreven, gericht op het ontrafelen van de mechanismen die ten grondslag liggen aan de actieprincipes in het VB-programma. De meest opvallende mechanismen die ten grondslag liggen aan bewonersparticipatie en intersectorale samenwerking waren persoonlijk contact, geduld, doorzettingsvermogen en zichtbaarheid. Bovendien waren de participatieve actieonderzoeksactiviteiten die het VB-programma begeleidden zowel een mechanisme als een onderdeel van de context. Die onderzoeksactiviteiten triggerden interessante resultaten door alle betrokkenen te helpen processen te herkennen, verder te brengen en de resultaten zichtbaar te maken.
Onderzoeksvraag 3: Opbrengsten voor bewoners van deelname aan het Voorstad Beweegt-programma, in termen van ervaren gezondheid, gezondheidsvaardigheden en empowerment?
Om deze vraag te beantwoorden is een mixed-methods aanpak toegepast. Deze bestond uit een kleinschalige enquête en 12 diepte-interviews met bewoners die deelnamen aan activiteiten en/of vrijwilligerswerk in de buurt doen. De uitkomsten van de enquête lieten zien dat leeftijd en de gevolgen van fysieke of mentale gezondheidsproblemen negatief geassocieerd waren met empowerment. Uit de diepte-interviews kwamen een aantal ervaren voordelen van actieve participatie naar voren, te weten: zingeving, sociale contacten, gezelligheid en plezier en verbondenheid/ betrokkenheid. Al deze voordelen samen dragen bij aan het meer omvattende concept van welzijn. Alles bij elkaar geven de bevindingen een beter inzicht in het belang en de voordelen van actieve participatie van wijkbewoners, overwegend met een lage SES en hun motivaties om bij te dragen aan de ontwikkeling en uitvoering van gezondheidsbevorderende activiteiten.
Onderzoeksvraag 4: Wat is de overall impact van het Voorstad Beweegt-programma
Tijdens de looptijd van het programma zijn samen met de bewoners van Voorstad 15 verschillende activiteiten georganiseerd en uitgevoerd, die zich kenmerkten door een grote diversiteit in inhoud, intensiteit, duur en deelnemers. De betrokkenheid van de gemeente bij het programma, samen met de toekenning van een overbruggingsbudget, heeft bijgedragen aan een vervolg van verschillende gezondheidsbevorderderende activiteiten. Daarmee kon bovendien de wijkgerichte gezondheidsaanpak en de intersectorale samenwerking in deze wijk worden voortgezet.
Kortom
Dit proefschrift geeft inzicht in hoe een op actieprincipes gebaseerd wijkgezondheidsprogramma in een sociaaleconomisch zwakke wijk kan bijdragen aan het verbeteren van gezondheid en het verminderen van gezondheidsverschillen. De activiteiten in het programma waren voornamelijk gericht op de sociale dimensie van gezondheid en het benutten van hulpbronnen in de sociale omgeving. Een bottom-up benadering aan het begin van het programma, aansluiten bij de behoeften van bewoners en samen leren en ontwikkelen waren bepalend voor succesvolle bewonersparticipatie in het programma. Betrokkenheid van de gemeenschap is gerealiseerd, door wederzijds vertrouwen, versterking van empowerment en samenwerking binnen de projectgroep en in het wijkbrede netwerk. De waarden van participatief actieonderzoek, zoals het betrekken van alle belanghebbenden, het meenemen van de verschillende perspectieven van burgers én professionals, empowerment en het faciliteren van leren en ontwikkelen van capaciteiten, zijn in deze studie overtuigend aangetoond.
Over de auteur
Marja de Jong werkt als strategisch adviseur publieke gezondheid bij GGD IJsselland. Ze heeft ruim dertig jaar ervaring in de publieke gezondheid en het lokaal beleid. Projectleiding en onderzoek van wijkgerichte aanpakken van gezondheidsbevordering loopt als een rode draad door haar loopbaan. In 2014 behaalde ze haar Master of Public Health diploma en eind 2016 startte ze het promotieonderzoek bij de leerstoel Health & Society van Wageningen Universiteit. Haar motivatie om dit onderzoek te doen komt voort uit de ervaringen met wijkgezondheidsprogramma’s in de praktijk en de overtuiging dat die praktijk veel meer aandacht en financiering verdient dan ze tot op heden krijgt. Marja de Jong is bereikbaar via marjadejong20@gmail.com.
Zoektermen op internet:
bewonersparticipatie, intersectorale samenwerking, Voorstad Beweegt, wijkgerichte gezondheidsprogramma, participatie