Door Karel-Peter Companje, medisch historicus.
Het is als vrouw tegenwoordig vrij eenvoudig om erachter te komen of je (al dan niet gewenst) zwanger bent. De behoefte om dat te weten, is vermoedelijk van alle tijden geweest om te bevestigen wat de zwangere vrouw al vermoedde door het uitblijven van de menstruatie, of om angstige onzekerheid weg te nemen.
De testen van de Egyptische arts Kahun
De vroegste bronnen over zwangerschapstesten zijn uit Egypte. In de papyrus van de arts Kahun (±1350-1200 v.Chr.) werd verhaald over zwangerschapstesten, zwangerschappen en zuigelingen. Bij een test ging Kahun ervan uit dat in urine tekenen van zwangerschap waren te vinden. Een vrouw moest een paar dagen lang op een lap met tarwe en gerst plassen om deze te laten ontkiemen. Als de tarwe ontkiemde, dan zou zij zeker zijn van een jongen. Het ontkiemen van de gerst duidde op een meisje. Als er niets ontkiemde, was de vrouw niet zwanger. Het advies over het geslacht was minder succesvol. Bij een test uit 1963 bleek dat 19 van de 40 keer het geslacht niet klopte. Deze test overleefde duizenden jaren. Griekse, Romeinse en Middeleeuwse auteurs namen de zwangerschapstest over. In de achttiende eeuw beschreef de Amerikaanse medicus William Salmon het in zijnThe Experienced Midwife. In Klein-Azië werd het gebruik nog in 1960 waargenomen.
Een andere test van Kahun was het drinken van een mengsel van meloen sap en moedermelk. Als de vrouw moest overgeven, dan zou ze zwanger zijn. Effectief zou ook het zitten bij een mengsel van dadels en bier zijn. Ook hier: als de vrouw overgaf was ze zwanger. Dit werd verklaard doordat zwangere vrouwen in een vroeg stadium overgevoelig zouden zijn voor sterke geuren. Een ui of een teentje knoflook diep in de vagina van de vrouw zou ook werken. Als de lucht uit haar neus kwam, dan was ze zeker zwanger. Deze test bleek tot in de achttiende eeuw in Frankrijk te worden toegepast.
Een Griekse test
De Grieken hadden naast de Kahuntesten hun eigen middelen. Een advies uit het Corpus Hippocraticum (vermoedelijk derde eeuw v.Chr.) was om warme olie en bittere amandelen in wol te wikkelen en dan in de vagina te stoppen. Evenals bij Kahun: als de vrouw de volgende ochtend uit haar mond rook, dan was ze zwanger. De theorie was dat bij zwangerschap de baarmoedermond openstond en de lucht in haar longen kwam.
Piskijken en andere Hollandse testen
Piskijken werd als diagnostische techniek ook voor zwangerschapstesten toegepast. In de zeventiende eeuw beeldde Samuel van Hoogstraeten (1627-1678) een piskijker uit die de zwangerschap van een jonge vrouw beoordeelde.
Het piskijken als zwangerschapstest was in de zestiende eeuw al op zijn retour. De Delftse arts Pieter van Foreest (1522-1597) vond het leugenachtig dat quacksalversche Pisbesienders uit urine konden aflezen of een vrouw zwanger was.
Een andere contemporaine test was het in1660-1662 door Jan Steen geschilderde doktersbezoek met het veterpotje. Een veterpotje was een potje van rood aardewerk dat met kooltjes werd verhit, waarna het in een stoof werd geplaatst.
In of op het vuurtestje werd een veter gelegd, die daarna begon te smeulen. Het schilderij werd in 1958 in het Mauritshuis ten toon gesteld, waarbij in de catalogus werd vermeld “zich ziek voelende vrouwen liet men aan brandende veters ruiken. Vielen zij flauw, dan was dit een bewijs dat zij in blijde verwachting waren”. De onwelriekende brandende veter werd echter ook wel gebruikt om flauwgevallen vrouwen juist bij te brengen.
De ontwikkeling van wetenschappelijk testen
De rode draad sinds de Kahuntesten was, naast prikkeling, toch wel het vermoeden dat uit urine van zwangere vrouwen wat te constateren viel. Dit werd duidelijk na de ontdekking door Ascheim, Zondek en Hogbein in 1927 dat het menselijke hormoon Choriongonadotrofine (hGC) in het bloed of de urine van een vrouw een teken van zwangerschap was. Door urine van zwangere vrouwen bij muizen in te spuiten konden na enkele dagen verandering in de eierstokken van de muizen worden waargenomen. Bijna vier decennia lang waren biologische bepalingen de enige manier om hGC in vloeistoffen aan te tonen. Urine van zwangere vrouwen, ingespoten bij kikkers, leidde binnen achttien uur tot ei-afzetting bij de vrouwelijke kikkers. Veranderingen in de huidskleur van kikkers door stoffen in de urine van zwangere vrouwen werden ook gebruikt als indicatie voor zwangerschap. Dit werd de bekende kikkerproef. Het waren snelle testen, ten koste van vele Zuid-Afrikaanse Blauwkikkers, maar niet zo betrouwbaar.
De ontwikkeling sinds de jaren zestig
De ontwikkeling van de agglutinatie-remmingstest rond 1960 was de basis voor een nieuwe, snelle zwangerschapstest, die tot in de jaren tachtig door huisartsen en gynaecologen werd gebruikt. Tegenwoordig worden opvolgers als Predictor, ontwikkeld door het Brabantse Organon, massaal gebruikt. Toch werd Mag ik een Predictor? lange tijd discreet over de toonbank gefluisterd.
Literatuur:
- W. Salmon, The Experienced Midwife. Absolutely necessary for Surgeons, Midwives, Nurses, and Childbearing Women (Philadelphia 1799).
- M. Gadalla, De oude Egyptische cultuur onthuld (Greensboro 2018).
- L. Smith. ‘The Kahun Gynaelogical Papyrus: ancient Egyptian medicine’, in: British Medical Journal 37 (2011) 54-55.
- M.A.C. Lubsen-Brandsma, ‘Het veterpotje van Jan Steen: zwangerschapstest of gynaecologisch therapeuticum in de 17e eeuw’, in: NTvG 51 (1997) 2513-2526.
- E. Houwaart e.a., Vruchtbaarheid en geneeskunde (Maastricht 2016).
- C.G.J. Sweep, Chemische endocrinologie tussen laboratorium en techniek (oratie; Nijmegen 2005).
- https://afrolegends.com/2018/07/09/african-ancient-medicine-the-kahun-gynecological-papyrus/, ingezien op 5 oktober 2020
- https://www.nemokennislink.nl/publicaties/van-kikker-tot-predictor/, ingezien op 4 oktober 2020
- https://marcelvanellen.wordpress.com/2013/02/08/kikkerproef-houdt-naweeen/, ingezien op 4 oktober 2020
- https://www.me-to-we.nl/bizarre-zwangerschapsadviezen-kregen-vrouwen-middeleeuwen/, ingezien op 4 oktober 2020
http://breinwekker.blogspot.com/2015/10/de-zwangerschapstest-door-de-eeuwen-heen.html, ingezien op 5 oktober 2020
Zoektermen voor internet
Karel Peter Companje, historisch feitje, zwangerschap, Kahun test, Griekse test, piskijken, zwangerschapstest, Predictor, kikkertest