Door Karel-Peter Companje, medisch historicus.
Medisch observeren als wetenschappelijke methode
In de loop van de zestiende eeuw werden wetenschappelijke praktijken van waarnemen, experimenteren en beschrijven voor het eerst samengevat onder de term observeren. In deze tijd verschenen steeds meer wetenschappelijke boeken met observationes of aanmerkingen in het Nederlands.
Observationes werden als empirische waarnemingen vooral gedaan bij anatomische praktijken. Sinds de Vlaamse arts Andries van Wesele (1514-1564), internationaal bekend onder de naam Vesalius, in 1543 zijn beroemde boeken De humani corpores fabrica libri septem over de menselijke anatomie schreef, gebruikten anatomen het woord observare steeds vaker in relatie tot dingen die ze zelf hadden waargenomen.
Frederic Ruysch als anatoom
Op het gebied van ziektebeschrijvingen werden de observationes een belangrijk genre. Zo verzamelde de Amsterdamse anatoom en botanicus Frederik Ruysch in de periode 1665-1717 meer dan 2000 anatomische preparaten.
Hij gebruikte het mes om zelf de dode lichamen te doorsnuffelen. In zijn Hondert anatomische en chirurgicale aanmerkingen beschreef hij honderd gevallen die hij met eigen ogen had waargenomen. Ruysch bewaarde zijn preparaten thuis, gebalsemd of in alcohol gehangen. Wie zijn beschrijvingen niet geloofde, werd bij hem thuis uitgenodigd om te kijken en waar te nemen.
Hij publiceerde uitgebreid over baarmoederverzakkingen die hij soms twee keer in de week tegenkwam opdat yder Heelmeester zulks beter in zyn gedagten zoude houden. Een voorbeeld van een waarneming van Ruysch over baarmoederverzakkingen was de volgende: Een door de baaring omgekeerde Lyfmoeder, door een onbedrevene hand doodelyk verwekt. Hoe qualyk de menschen by zig raadpleegen, die haar zieke lighaam zoo ligtvaardig toevertrouwen aan onkundigen en landloopers, getuygen dagelyks de droevige uytkomsten; en ’t zelve blykt uyt de navolgende aanmerking.
De Huysvrouw van zeekere Vleeshouwer, baarde onlangs een grof kind, aanstonds volgde daar op een omgekeerde Lyfmoeder nevens de moerkoek, gelyk gy ziet in de tiende voorgaande aanmerking.
Wat geschied ‘er? Daar wordt bygehaalt een onervaare Lapzalver, (wiens naam het beter is te verzwygen) dewelke zonder twyfel zoodanig beklaaglyk ongemak noyt is voorgekomen. Deze, in plaats van de Lyfmoeder te brengen in haar natuurlyke plaats, heeft met de punt van een mesje het gezwel zagtjes aangeraakt, om te onderzoeken, wat het was, of het tegennatuurlyk gezwel vervuld was met vogten, dan of het de moerkoek was, &c. Deze ligtvaardige en ongehoorde onderzoeking, heeft de dood in ’t kort toegebragt: want aanstonts ontstond ‘er zoodanige bloedvliet, dat het niet te verdragen was; alhoewel ik, daar by geroepen zynde, die met stoppende middelen zogt te helpen, maar alles was vrugteloos: want eenige uuren daar na is zy met opkomende flauwtens gestorven.
Breed delen van medische kennis versus specialisatie
De geneeskundige waarneming stond bij deze medische werken in de hoofdtekst centraal, terwijl de algemene leer over ziekte als theorie werd verwezen naar de voetnoten. Er werd een nieuw, wetenschappelijk genre van gespecialiseerde kennis over de behandeling van specifieke gevallen ontwikkeld. De observationes waren gericht op het delen van medische kennis zonder onderscheid naar medische rang als doctor medicinae of chirurgijn. Observationes werden breed verspreid door middel van brieven en publicaties. Dit was in tegenstelling tot de eerdere praktijk van het overbrengen van exclusieve medische kennis van leermeester op leerling. Medici wilden hiermee bijdragen aan een res publica of een republiek van geneeskunde. Vandaag de dag bestaat deze republiek wel in de vorm van zelfzorg, maar medische zorg is toch nog steeds het domein van de arts.
Literatuur:
- H.F.P. Hillen, E.S. Houwaart, F.G. Huisman, Leerboek medische geschiedenis (Houten 2018) 85
- Voor meer gegevens over Vesalius De humani corpores fabrica libri septem zie: https://anet.be/desktop/ehc
Ysbrant Gisbert Arlebout, Alle de ontleed- genees- en heelkundige werken van Fredrik Ruysch (Amsterdam 1744) 69-71
Zoektermen voor internet
Karel Peter Companje, Frederik Ruysch, Vesalius, medische kennis, observaties