Door Renée van der Leeuw, specialist ouderengeneeskunde, Jasmin Hamersma, orthopedisch specialist, Jeannine Jaski, specialist ouderengeneeskunde.
Besproken artikel
Kraaijkamp JJM, A Persoon, NH Chavannes, eHealth in geriatric rehabilitation: an international consensus study European Geriatric Medicine, 21 March 2025.
Steeds meer eHealth initiatieven vinden hun weg naar de praktijk van de geriatrische revalidatiezorg (GR). Een internationale consensus studie van eHealth in GR biedt aanknopingspunten voor de implementatie van eHealth in de GR in Nederland. Hieronder gaan drie experts daarop in.
Aanleiding voor een consensus studie
In de afgelopen tien jaar zijn er verschillende definities van eHealth voorgesteld, maar de meest gangbare en begrijpelijke is: “Het gebruik van digitale informatie en communicatie om de gezondheid en gezondheidszorg te ondersteunen en/of te verbeteren.” Een voorbeeld van eHealth in de geriatrische revalidatiezorg (GR) is het gebruik van draagbare sensoren die objectief de fysieke activiteit van patiënten kunnen volgen tijdens de revalidatie.
De snelle toename van de variëteit en het aantal eHealth-interventies heeft geleid tot een snel veranderend eHealth-‘landschap’, met vaak onduidelijke wetenschappelijke onderbouwing en een gebrek aan bruikbaarheidsevaluaties. Dit gebrek aan bruikbaarheid is vooral zorgwekkend, omdat leeftijdsgebonden barrières het gebruik van eHealth kunnen bemoeilijken. Daarnaast kunnen zowel patiënten als zorgprofessionals moeite hebben om eHealth-interventies te identificeren die effectief, veilig, valide en geschikt zijn voor hun specifieke behoeften en context.
De vergrijzing van de bevolking en de daarmee gepaard gaande toename van de vraag naar geriatrische revalidatie onderstrepen de urgentie om eHealth effectief te integreren in deze zorgsector. Dit benadrukt de noodzaak van een internationale consensus over de beschrijving en evaluatie van eHealth, om op die manier bij te dragen aan een consistentere aanpak van de ontwikkeling, implementatie en wetenschappelijke evaluatie van eHealth in geriatrische revalidatie.
Wat er internationaal gedaan is
Een internationale online Delphi-studie vond plaats tussen oktober 2022 en juni 2023 om consensus te bereiken over eHealth in geriatrische revalidatie. De stellingen in de Delphi-studie waren gebaseerd op een internationale enquête, expertopinies en bevindingen uit een systematische review over eHealth in geriatrische revalidatie. De ontwikkeling van de stellingen verliep gestructureerd door in twee stappen tot de stellingen te komen, die vervolgens in twee Delphi-rondes werden beoordeeld door zorgprofessionals uit tien verschillende landen. De onderzoeksgroep initieerde en coördineerde de eerste stap waarbij tien experts samenwerkten met landencoördinatoren om tot een de lijst van stellingen te komen voor de Delphi-studie deelnemers. Als tweede stap is een testgroep van vijf personen samengesteld om in de vorm van een pilot een technische test te doen.
Deelnemers beoordeelden de stellingen op een 5-puntsschaal en gaven commentaar in de eerste Delphi-ronde. In de tweede ronde beoordeelde de deelnemers de aangepaste stellingen waarover nog geen consensus was bereikt in de eerste ronde. De resultaten werden geanalyseerd met SPSS en er werd een visueel model ontwikkeld dat inzicht geeft in het gebruik en de domeinen van eHealth in geriatrische revalidatie.
Wat is er gevonden?
In de twee rondes van de Delphi studie namen respectievelijk 80 (100% respons) en 47 (60% respons) zorgprofessionals deel. De eerste ronde leverde consensus op over 28 stellingen, waarna deze werden aangepast op basis van feedback. In de tweede ronde oordeelden de deelnemers over zes stellingen. De studie leidde tot definitieve consensus over 26 stellingen: drie over het gebruik van eHealth, vijf over de domeinen van eHealth en 18 over de wetenschappelijke evaluatie van eHealth. Hieronder volgt een samenvatting van de stellingen waarover hoge consensus bestond. Tabel 1 betreft het gebruik van eHealth:
| Aanbevelingen voor eHealth te gebruiken in de Geriatrische revalidatie (GR) | Mate van consensus = % (helemaal) mee eens) | |
|---|---|---|
| 1. | Een meer specifieke beschrijving van eHealth in GR, met inbegrip van het gebruik, de domeinen en de evaluatie van eHealth in GR, is nodig om tot een consistentere aanpak van e-gezondheid in GR te komen | 84 % |
| 2. | eHealth in geriatrische revalidatie moet zich in de eerste plaats richten op monitoring, training en zelfmanagement, en in tweede instantie op het gebied van informatie en advies | 83% |
| 3. | eHealth in geriatrische revalidatie wordt bij voorkeur geïntegreerd in zorgpaden | 94% |
Bron: de in dit artikel besproken oorspronkelijke publicatie
Tabel 2 betreft de evaluatie van eHealth:
| Enkele resultaatdomeinen op te nemen bij de evaluatie van eHealth in Geriatrische Revalidatie | Mate van consensus = % (helemaal) mee eens) | |
|---|---|---|
| 1. | Gebruiksvriendelijkheid (de mate waarin een systeem, product of service door gespecificeerde gebruikers kan worden gebruikt om gespecificeerde doelen te bereiken) wordt gemeten met gevalideerde vragenlijsten | 95% |
| 2. | Digitale gezondheidsvaardigheden | 85% |
| 3. | Ervaringen/tevredenheid | 94% |
| 4. | Nadelige ervaringen | 87% |
| 5. | Kosteneffectiviteit | 79% |
| 6. | Organisatie en lokale aspecten | 90% |
| 7. | Technische aspecten | 81% |
| 8. | Interoperabiliteit | 84% |
| 9. | Resultaatsdomeinen worden gemeten met behulp van de ICF-classificatie | 65% |
Bron: de in dit artikel besproken oorspronkelijke publicatie
Binnen het gebruik van eHealth bestond geen consensus over het gebruik van ‘big data, machine learning en voorspellingsmodellen’, omdat hierover grote ethische bezwaren en zorgen over privacy spelen. Deze maken dat deelnemers aangaven dat er voorzichtigheid en zorgvuldige afweging nodig is voordat deze zaken een rol in GR kunnen innemen.
Wat betreft de domeinen zijn er drie onderdelen benoemd: monitoren (van de ontwikkelingen van de revalidant en informatie voorziening over revalidatie), trainen (de mogelijkheid van intensievere training, betrokkenheid van revalidatie vergroten) en zelfmanagement (zelfredzaamheid vergroten en revalidatie voortgang volgen).
Samenvattend toonde de studie aan dat internationale consensus over eHealth in geriatrische revalidatie mogelijk is en de auteurs gaven deze consensus als ‘patiëntreis’ weer om deze praktisch toepasbaar te maken.
Onze beoordeling van de internationale consensus vanuit het Nederlandse perspectief
De bevindingen uit het artikel sluiten aan bij de praktijk, waarin het doel is om eHealth als hulpmiddel te gebruiken bij het behalen van revalidatiedoelen en ons inziens nadrukkelijk geen administratief hulpmiddel is. In de Nederlandse praktijk bieden zorgprofessionals en hun organisaties eHealth al blended aan, En in de praktijk zien we terug dat eHealth wordt gebruikt voor monitoring, training en zelfmanagement. Het monitoren binnen de geriatrische revalidatie gebeurt bijvoorbeeld door een stappenteller. Hiermee kan een dag totaal, maar ook een energieverdeling over de dag worden bekeken, waarmee fysiotherapeuten en ergotherapeuten aan de slag kunnen om hun behandeling te evalueren en op de patiënt aan te passen. Training en zelfmanagement is mogelijk via online oefeningen, waarbij het personaliseren van de oefeningen soms een uitdaging is voor de behandelaren; dit kost namelijk tijd. Het vraagt van therapeuten om aanpassing in werkwijze en meebewegen bij het implementeren van eHealth. In onze praktijk blijkt het succes van eHealth in de GR afhankelijk van de implementatie en evaluatie van de eHealth waarbij de studie handvatten biedt om te zorgen dat eHealth een waardevolle toevoeging vormt voor ambulante revalidatie.
Hoe zijn de internationale aanbevelingen het beste in te voeren in Nederland?
De inzet van eHealth speelt een belangrijke rol bij het bieden van de juiste behandeling op de juiste plek en ‘aging in place’ en ook voor de (ambulante) geriatrische revalidatie is eHealth inmiddels al een belangrijk hulpmiddel. Zo is ambulante revalidatie thuis alleen haalbaar als behandelingen ook met gebruik van eHealth interventies (of in andere woorden blended) worden gegeven.
Zonneveld, Pol, Achterberg e.a. (2025) lieten in juli zien dat voor Nederlandse patiënten belangrijk zijn:
- Aansluiten bij de digitale vaardigheden en behoeften van de patiënt
- Blended care
- Gepersonaliseerde zorg
- Veiligheid thuis
- Betaalbaarheid
- Ondersteuning bij digitale zorg
- Privacy
Deze zeven punten overlappen met wat er in de besproken studie als belangrijke punten voor evaluatie worden genoemd. Daarnaast benadrukken de genoemde auteurs het belang van voldoende middelen en kennis bij zorgprofessionals om tot goede inzet en implementatie van eHealth in (ambulante) revalidatie te komen. Dit is in lijn met een grote survey onder Europese zorgverleners uitgevoerd door Kraaijkamp JJM, Persoon A, Aurelian S e.a. in 2023.
Voor de Nederlandse praktijk bevelen wij aan om blijvend nieuwsgierig te zijn naar ervaringen van collega’s (Waar loop je tegen aan? Wat heb je nodig?). Dit is vooral van groot belang om tot succesvolle blended eHealth in (ambulante) revalidatie te komen. Bijvoorbeeld, bij het introduceren van het gebruik van een seniorvriendelijke tablet op de revalidatie (die al werd gebruikt in de thuiszorg) is het dankzij een goed doordachte GR-brede strategie gelukt om deze tablet intra- en extramuraal te gaan gebruiken waarbij steeds werd gevraagd naar ervaringen, ook al zijn we er nog niet.
Simpele zaken (als opladers die zoek raakten tot de digitale vaardigheden van professionals en tijdsinvestering die nodig bleek om gepersonaliseerde oefeningen in de tablet te zetten voor patiënten om thuis mee aan de slag te gaan) zijn voorbeelden van ‘hobbels’ in de praktijk.
Essentieel bij implementatie is dan ook dat niet alleen de patiënten en mantelzorgers, maar ook de professionals worden gezien als stakeholders en meedenken in het verder ontwikkelen van de applicatie. Het introduceren en verder ontwikkelen van blended care zien we als een complexe interventie en de grootste hobbel is niet (alleen) de ‘digital illiteracy’ van de revalidanten, maar het complexe werkveld waarin blended care zich mag en moet gaan ontwikkelen. Wij sluiten hierbij graag aan bij de richtlijnen van de Engelse Medical Research Council over de wijze waarop complexe interventies het beste kunnen worden ontworpen en geëvalueerd.
Kortom
In de geriatrische revalidatiezorg in Nederland worden eHealth applicaties al volop ingezet en de verwachting is dat het gebruik in de toekomst sterk zal toenemen. Ons inziens zijn er op basis van de hier besproken internationale publicatie kansen die eruit springen om in de praktijk een succes te maken van eHealth in de geriatrische revalidatiezorg. Een paar praktische aanbevelingen:
- Motivation oftewel het zorg dragen voor inzet van laagdrempelige en leuke eHealth vergroot naar onze ervaring de motivatie van patiënten en hun omgeving om aan de slag te gaan met eHealth.
- Kies een eHealth applicatie waarvan de bruikbaarheid (usability) voor de doelgroep bekend is en zorg voor een organisatie brede, goed uitgewerkte implementatiestrategie.
- Evalueer de ervaring van zowel patiënten, mantelzorgers én professionals met de applicatie volgens een tevoren vastgelegd plan
Over de auteurs
Renée van der Leeuw is specialist ouderengeneeskunde, opleider en lid van wetenschapscommissie van Amaris zorggroep in Hilversum. Ze is actief betrokken bij vernieuwingen in het onderwijs en de (vervolg)opleiding van gezondheidszorgprofessionals. Bereikbaar via r.vanderleeuw@amaris.nl
Jasmin Hamersma is orthopedisch specialist en kaderarts eerste lijn bij Amaris zorggroep. Ze is al jarenlang betrokken bij zorg en innovatie in de geriatrische revalidatiezorg en kartrekker van het TAZ project (transmurale ambulante zorg); een initiatief om met eHealth oplossingen ambulante revalidatie vorm te geven.
Jeannine Jaski is specialist ouderengeneeskunde en kaderarts geriatrische revalidatie bij Vivium zorggroep Naarderheem, locatie Transitorium. Ze is actief betrokken bij ontwikkelingen rond ambulante revalidatie.
Zoektermen voor internet
Renée van der Leeuw, Jasmin Hamersma, Jeannine Jaski, digitalisering, eHealth, geriatrische revalidatiezorg, ambulante revalidatie, ouderengeneeskunde, Amaris zorggroep, Vivium zorggroep