Door Wink de Boer, MDL-arts ziekenhuis Bernhoven te Uden. 

Veroudering en genetica zijn niet de enige oorzaak van de groei van moderne ziekten 

Waarschijnlijk heeft u nooit bij stil gestaan bij de vraag waarom “moderne” ziekten steeds vaker voorkomen. Denk aan overgewicht, hart- en vaatziekten, astma, eczeem, suikerziekte, maar ook psychische problematiek; depressies, burn-out, autisme, dementie en neurologische ziekten als MS en Parkinson. En als de voorspellingen uitkomen heeft in 2050 maar liefst 1% van de wereldbevolking de ziekte van Crohn of colitis ulcerosa. Deze enorme toename van ziekten op diverse plekken in het lichaam kan niet verklaard worden door genetica of door veroudering. Dan gaan veranderingen veel langzamer en is het heel specifiek. Nee, hier zien we over een volle breedte toename van ziekten die vroeger nauwelijks of niet voorkwamen en die vaak een auto-immuun component hebben. We hebben dus iets fundamenteels veranderd in onze leefomgeving wat een impact heeft op ons immuunsysteem en wat ervoor zorgt dat deze “moderne” welvaartsziekten steeds vaker voorkomen. De verklaring hiervoor is inmiddels wel duidelijk; maar de implicaties van de bewustwording daaromtrent zijn enorm en toen mij gevraagd werd om te reflecteren op de belangrijkste ontwikkeling in mijn vakgebied van de afgelopen 25 jaar wist ik direct waar ik over wilde schrijven.  

In de darm ontmoeten mens en bacteriën en virussen elkaar 

De mens heeft zich in de hele evolutie samen ontwikkeld met de bacteriën; virussen en fagen in zijn darm. De mens heeft hen nodig en deze bacteriën op hun beurt hebben hun gastheer nodig. Er is een symbiotische relatie; het microbioom houdt de gastheer gezond en beschermt de gastheer tegen indringers. In de menselijke darm leven triljoenen “goede” bacteriën en virussen die constant een interactie aangaan met elkaar en met het immuunsysteem van de mens. Al deze bacteriën samen noemen we het microbioom. Ieder mens heeft een unieke samenstelling van zijn of haar microbioom en door ons dieet kan het microbioom veranderen. Deze bacteriën maken allerlei stofjes die door de darmwand worden opgenomen en effecten kunnen hebben in het hele lichaam. Deze chemische stofjes kunnen zelfs via de zenuwbanen de hersenen bereiken, want velen zijn neurotransmitters. Artsen spreken van de brain-gut axis. Het is moeilijk te bevatten dat zelfs ons psychisch welzijn afhankelijk is van een gezond microbioom. In onze kinderjaren wordt het immuunsysteem getraind door het microbioom; zodat het later in het leven op de juiste manier kan reageren op infecties en verwondingen. Tegenwoordig beschouwen we het menselijk microbioom dan ook als een apart menselijk orgaan waar we allerlei functies aan hebben uitbesteed. Zonder microbioom kunnen we als mensen niet leven. Het is een extra orgaan, wat eerder niet als zodanig was herkend, en wat we daarom ook te lang hebben verwaarloosd 

Een stille ramp voltrok zich in de ingewanden van de mens 

Voor de tweede wereldoorlog gingen veel mensen, vaak al op jonge leeftijd, dood aan een infectieziekte. Dit veranderde na de ontdekking van penicilline door Flemming in 1928 en sinds de tweede wereldoorlog zijn we antibiotica steeds vaker en breder gaan inzetten. Ook onze huisdieren en ons vee werden er op grote schaal mee behandeld en daardoor kwamen antibiotica ook in onze leefomgeving, het oppervlaktewater en in onze voeding. De gevolgen waren enorm; de sterfte aan infectieziekten daalde spectaculair, kindersterfte daalde, de veestapel werd gezonder en produceerde meer melk en vlees. Maar ondertussen voltrok zich een stille ramp in onze ingewanden. We bestreden de indringers, de ziekmakende bacteriën, maar tegelijkertijd werden ook veel mensvriendelijke “goede” bacteriën uitgeroeid. We maken ons terecht druk over het teruglopen van de biodiversiteit in het oerwoud; maar het teruglopen van de bacteriële biodiversiteit in onze eigen darm is een urgenter probleem. Door verstedelijking groeien we ook niet meer op met dieren om ons heen waardoor we ook aan veel minder verschillende bacteriën worden blootgesteld. Doordat we de bacteriën die de afgelopen tienduizenden jaren met ons mee zijn geëvolueerd ongewild uitmoorden ontstaan er steeds meer problemen in het gesprek tussen het microbioom en ons immuunsysteem. Dat wordt zo in onze kinderjaren niet meer goed opgeleid om lichaamseigen en lichaamsvreemd te kunnen onderscheiden en dat vertaalt zich dan in het ontstaan van de hierboven genoemde welvaartsziekten later in het leven. 

Poep van oervolken verzamelen 

Dit alles vraagt om een heroriëntering op het gebruik van antibiotica bij mens en dier. Vooral in de eerste paar levensjaren. Ook al omdat een tweede stille ramp zich voltrekt en dat is toegenomen antimicrobiële resistentie, waardoor infectieziekten weer zullen gaan oprukken. We moeten het gebruik van antibiotica dus actief gaan terugdringen. Ondertussen zijn er wereldwijd initiatieven om de poep van oervolken te verzamelen en het nog onverstoorde, menselijke microbioom op te slaan en voor de toekomst van de mensheid te conserveren. Hierbij volgen ze het voorbeeld van zaadbanken waarin het genetisch materiaal van planten en gewassen voor toekomstig gebruik wordt opgeslagen voordat deze definitief verdwijnen. Wie meer wil weten of dit initiatief kan de website www.microbiotavault.org bezoeken. 

Intermezzo over gezonde kinderen na een keizersnede of op een boerderij 
Kinderen die met een keizerssnede worden geboren hebben later vaker auto-immuunziekten zoals astma en eczeem. Zij worden op een steriele operatiekamer uit de buik van hun moeder getild en missen daardoor de kans om de gezonde vaginale bacterieflora van hun moeder in hun darm op te nemen. Als we voor de operatie een gaasje in de vagina van moeder inbrengen en dat met vaginaal slijm doordrenkte gaasje direct na de geboorte gebruiken om de billen en anus van de pasgeboren baby in te smeren dan verdwijnt dat verhoogde risico op eczeem en astma weer. 
Kinderen die opgroeien op een boerderij en veel contact hebben met dieren hebben minder vaak auto-immuunziekten en kinderen die opgroeien met een hond hebben minder vaak de ziekte van Crohn. 

Microbioom heeft grote implicaties voor preventie en medische behandeling  

Bij een gezond microbioom spreken we van eubiosis; boterzuur producerende goede bacteriën voeden de darmcellen die daardoor gezond blijven en de darm goed kunnen afsluiten tegen indringers. De darm is in een gezond en stabiel evenwicht met het microbioom. Hierdoor worden er ook immuunstofjes aangemaakt die overal in het lichaam ontstekingsreacties onderdrukken en dat is gunstig voor de gastheer.  

Als de samenstelling van het microbioom of zijn functie is verstoord, spreken we van dysbiosis. Er worden nu juist meer ontsteking opwekkende immuunstofjes aangemaakt; er zijn ook minder slijmvormers en mede daardoor kunnen darmcellen beschadigd raken en ze hechten minder stevig aan elkaar vast; zo kan een lekkende darm (in vakjargon een leaky gut) ontstaan waarbij bacteriën, toxinen en antigenen het lichaam binnendringen. Deze worden vervolgens via de bloedbaan door het hele lichaam versleept en kunnen dan in andere organen ontsteking veroorzaken. Ook het brein kan zo worden bereikt en ontstekingsreacties daar veroorzaken neurologische symptomen. Het terugdringen van dysbiose is dus een belangrijk therapeutische optie bij heel veel moderne welvaartsziekten in diverse organen.  

Er zijn veel implicaties voor de geneeskunde en voor medische innovaties. Als we accepteren dat tal van moderne ziekten niet onafhankelijk van elkaar zijn ontstaan; maar allemaal voor een belangrijk deel zijn terug te voeren op het per generatie verder teruglopen van de biodiversiteit in onze darm dan kunnen we dit inzicht ook gebruiken om deze ziekten beter te behandelen of hun incidentie terug te dringen. Het bevestigt ook de belangrijke rol van gezonde voeding om het microbioom te optimaliseren. En als de verminderde biodiversiteit in de darm de oorzaak is van ziekte of van een gestoord regelmechanisme dan moet je die biodiversiteit verbeteren met probiotica; of nog beter door poeptransplantatie van een gezonde donor.  

Kortom 

De interactie tussen de mens, zijn microbioom en zijn immuunsysteem is veel complexer dan wat ik hierboven heb beschreven, maar het principe is u hopelijk duidelijk geworden. Het belang van een gezond menselijk microbioom voor gezondheid, maar op termijn ook voor het overleven van de mensheid moet nadrukkelijker op de kaart komen.  

In ons gezondheidszorgsysteem voelt niemand zich eigenaar van dit vergeten orgaan met de naam microbioom. Ieder orgaan heeft zijn eigen dokter, als er iets is met je hart, bel je de cardioloog, als er iets is met het brein bel je de neuroloog, maar voor het microbioom wordt de telefoon niet opgenomen. Van dit orgaan voelt niemand zich eigenaar. Dat moeten we snel veranderen. De huidige standaardbehandelingen laten het microbioom buiten schot. Het is voorstelbaar dat we juist ook therapieën moeten gaan inzetten die het microbioom veranderen zodat het immuunsysteem zich daarop moet aanpassen en ziekte of ziekteverschijnselen kunnen verdwijnen of verminderen. Dat is echter een hele nieuwe tak van de geneeskunde waar nog nauwelijks onderzoek naar is gedaan. Mijn oproep zou hier zijn om daar veel meer middelen voor vrij te maken, iets wat organisaties zoals ZonMW tot nu nog veel te weinig hebben gedaan. Preventie, door herstel van het microbioom, zou al snel kosteneffectief kunnen gaan zijn.  

Over de auteur  

Wink de Boer is internist/MDL-arts in Ziekenhuis Bernhoven te Uden. Hij was daar ook bestuurder.  

Zoektermen voor internet

Wink de Boer, microbioom, darmflora, bacteriën, welvaart, patiëntaspecten, preventie, voeding, antibiotica, probiotica