Door Esther Croes, tabaksexpert Trimbos-instituut.

Vapes, ‘vroeger’ e-sigaretten genaamd, kwamen zo’n twintig jaar geleden op de markt. Sindsdien is het product onderwerp van verhitte discussies. Want is het werkelijk zo’n uitstekend hulpmiddel om rokers te helpen stoppen met roken, zoals de voorstanders beweren? Of markeren de onschuldig ogende vapes voor jongeren het begin van een nicotineverslaving? Een uitspraak over het effect van vapes op de volksgezondheid vraagt antwoord op drie vragen. Is dit een effectief hulpmiddel voor rokers om af te stappen van de tabakssigaret? Of een opstap voor jongeren om te beginnen met roken? En tenslotte: wat is de schadelijkheid van het gebruik voor de gebruiker? Dit artikel geeft antwoord op deze vragen. De inhoud ervan is grotendeels gebaseerd op de in 2023 verschenen Factsheet Elektronische sigaretten (vapes) van het Trimbos-instituut. Deze bevat 120 wetenschappelijke publicaties en beleidsdocumenten.   

Nicotine in een ander jasje 

“Mensen roken vanwege de nicotine, maar gaan dood door de teer.” Het is inmiddels een gevleugelde uitspraak over de tabakssigaret. De teer, boordevol giftige en kankerverwekkende stoffen, wordt gevormd bij de verbranding van de tabak en de stoffen die aan een sigaret zijn toegevoegd. Een Chinese apotheker bracht daarom begin deze eeuw een product op de markt met de look and feel van een sigaret, zonder verbranding van tabak: de elektronische sigaret. In plaats van te verbranden verhit deze ‘e-sigaret’ een vloeistof, waarin nicotine zit met keuze uit verschillende concentraties. De basis van de vloeistof bestaat uit propyleenglycol en glycerol, stoffen die veel industriële toepassingen hebben en ook in het theater worden gebruikt om misteffecten te genereren. Een ander ingrediënt zijn toegevoegde smaakstoffen. Aanvankelijk verschillende tabakssmaken, maar al snel breidde het assortiment uit naar fruit, noten, toetjes, drankjes en snoepsmaken. Nicotine in een ander jasje en met de belofte van minder schadelijkheid omdat er geen verbranding plaatsvindt. 

Niet gezond 

Het stempel ‘gezond’ kan de e-sigaret echter niet krijgen. Het bewijs stapelt zich op, zie ook de genoemde factsheet,  dat tijdens de verhitting van de vloeistof verschillende kankerverwekkende en giftige stoffen in de damp terechtkomen. Aldehydes zoals acetaldehyde, formaldehyde en acroleïne. Aromatische koolwaterstoffen zoals pyreen, benzeen, tolueen, ethylbenzeen en xyleen. Reactieve zuurstofverbindingen die een disbalans geven tussen vrije radicalen en antioxidanten in het lichaam, en daarmee het risico op hart- en vaatziekten vergroten. Deels zitten deze stoffen al in de vloeistof. Deels ontstaan ze door chemische reacties bij het verhittingsproces, bij zo’n 300-400 graden Celsius. In de gegenereerde damp worden bovendien zware metalen gevonden die vermoedelijk vrijkomen uit het apparaat zelf. Veel van de substanties die in de damp van een e-sigaret worden aangetroffen hebben een lagere concentratie dan in tabaksrook. Dat betekent echter niet dat ze minder kwaad kunnen, want van veel stoffen bestaat geen veilige ondergrens. Elk beetje blootstelling is teveel.  

Elk half uur een dode door roken 

De gezondheidsschade die dit kan opleveren is nog niet in volle omvang bekend. Goed verklaarbaar, want ook bij de tabakssigaret heeft het tientallen jaren geduurd voordat het onomstotelijk vaststond dat tabaksgebruik de oorzaak is voor vele ziekten. Dat is overigens niet omdat de schadelijkheid beperkt is. Jaarlijks gaan in Nederland nog steeds meer dan 19.000 mensen dood omdat zij in hun leven hebben gerookt. Omgerekend is dat elk half uur één dode door roken.  

Voor de e-sigaret geldt eveneens dat het nog tientallen jaren zal duren voordat ziekten zich hebben ontwikkeld en in epidemiologische studies het verband met e-sigaretgebruik kan worden bewezen. Een bijkomend probleem bij het verzamelen van dat bewijs is dat veel e-sigaretgebruikers van het eerste uur ook rookten. Dan is het lastig om te ontrafelen of een ziekte is veroorzaakt door het roken of door e-sigaretgebruik. Maar aanwijzingen voor de schadelijkheid stapelen zich op. Zo is er toenemend bewijs dat e-sigaretgebruik de kans op astma kan vergroten en bestaande astma verergert. Wie een e-sigaret gebruikt (en zeker als je daarnaast ook rookt) loopt een hoger risico op hart- en vaatziekten. Van verschillende stoffen in de damp van e-sigaretten is aangetoond dat ze DNA-schade kunnen geven, een mechanisme dat aan de basis ligt van het ontstaan van kanker. In mondslijmvlies van e-sigaretgebruikers werd eenzelfde mate van DNA-schade gevonden als bij rokers. Ook in experimenteel onderzoek in muizen die blootgesteld waren aan e-sigaretdamp werden longtumoren en voorstadia van blaaskanker gevonden. Voorzichtigheid is uiteraard geboden bij het extrapoleren van dierexperimenteel onderzoek naar de mens. Vanuit het voorzorgsprincipe lijkt het echter maar beter zo’n experiment in onze samenleving te vermijden.  

Appelsmaak en nicotinezout 

Ook overwegingen vanuit de losse ingrediënten van de vloeistof stemmen niet hoopvol. Een ‘vape met appelsmaak’ klinkt misschien gezond, maar de smaak is niet anders dan een chemisch goedje. Van verreweg de meeste smaakstoffen is niet bekend wat ze in het lichaam doen na verhitting tot een paar honderd graden en telkens diep inademen in de longen. Dat geldt zelfs voor die paar smaakstoffen die wel zijn goedgekeurd voor toevoeging in voedsel. De maag als toedieningsroute is totaal anders dan via de longblaasjes. In Nederland zijn smaakjes anders dan tabakssmaak overigens sinds januari 2024 verboden. 

En dan de stof waar het in het begin allemaal om te doen was: nicotine. Het is één van de meest verslavende stoffen die er bestaan. ‘De moeder aller verslavingen’, zeggen sommige Nederlandse verslavingsartsen. Nicotine heeft echter nog een aantal andere kwalijke effecten. De stof zelf is niet kankerverwekkend, maar het kan wel bestaande kankers sneller later groeien. Bij mensen met hart- en vaatziekten lijkt nicotine de risico’s op hart- en vaatproblemen te vergroten. Nicotine kan via de placenta het ongeboren kind bereiken en de bloeddoorstroming van de placenta beperken, waardoor de foetus risico loopt op een tekort aan zuurstof en voedingsstoffen. En last but not least: blootstelling aan nicotine kan structurele veranderingen veroorzaken in de ontwikkeling van de hersenen bij adolescenten, zoals problemen met cognitie, aandacht en stemming. En laten de fabrikanten nu toch juist een aantal jaar geleden een nieuwe vorm van nicotine hebben bedacht die minder vies en scherp smaakt en daarmee aantrekkelijk is voor jongeren die nog nooit hebben gerookt: nicotinezout. Het is de vorm die in de vrolijk gekleurde, zoetsmakende wegwerpvapes zit waar een levendige illegale handel in bestaat, gericht op kinderen en jongeren. 

Verhipte vapes en jongeren 

De jeugd heeft de toekomst. En eenmaal verslaafd betekent een verdienmodel voor het leven. Voor de vapefabrikanten, wel te verstaan. De afgelopen jaren is de marketing duidelijk gericht geraakt op het aantrekken van jongeren als klant. Met verhipping van het assortiment: lampjes, glittertjes, vapes lijkend op een memory-stick (toen die nog gebruikt werden), later in spongebob- en vele andere vormen. Met exotische (mojito, piña colada) en minder exotische (suikerspin, bubblegum, hazelnootpasta) smaken. Met het zachte nicotinezout. In concentraties die ver boven de maximale in Europa toegestane concentratie liggen. In volumes ver boven het maximum. Gepromoot door influencers. Zelfs de naamgeving werd verhipt: de e-sigaret werd vape, de winkel waar ze te koop zijn een vapestore en de vloeistof die erin zit een e-juice. Het zijn ontwikkelingen waar de gemiddelde vijftigjarige roker die een methode zoekt om eindelijk van een rookverslaving af te komen niet direct op zit te wachten. 

Bijna één op de tien jongeren vapet… 

Jongeren werden er wel door gegrepen. Volgens de Gezondheidsmonitor Jeugd 2023, die 28 mei jl. openbaar werd, vapet 9,1% van de jongeren minstens één keer per week en 5,4% zelfs elke dag. De antwoorden zijn afkomstig van 188.000 leerlingen uit de tweede en vierde klas van het voortgezet onderwijs. Eerdere Nederlandse onderzoeken toonden vergelijkbaar zorgwekkende cijfers. Elders in de wereld spreekt men zelfs van een epidemie (VS, VK). In het VK worden daarom de voor jongeren aantrekkelijke wegwerpvapes verboden. In Nederland heeft het collectief #ArtsenSlaanAlarm een aantal acties gevoerd om jongeren te beschermen tegen de verleidingen van vapen. Want jongeren kunnen het niet alleen: hun hersenen zijn nog aan het uitrijpen. In deze periode is hun beloningssysteem wel goed ontwikkeld, maar het gedeelte van de hersenen dat verstandige beslissingen neemt nog niet. 

…en twee van drie rookt naast vapen 

Jongeren en vapes zijn een zorgwekkende combinatie. Door de hoge concentratie nicotine in veel vapes lopen jongeren makkelijk een nicotinevergiftiging op. Hoe jonger iemand begint met nicotinegebruik, hoe sneller verslaafd en hoe lastiger daar weer vanaf te komen. Nicotine verstoort de aanleg van de hersenen, waar je de rest van je leven last van kunt houden. Een jongere die vapet, heeft een drie keer zo grote kans om te gaan roken. In Nederland is het inmiddels zo dat tweederde van de vapende jongeren rookt. Het zijn allemaal argumenten die pleiten om zo snel mogelijk een nicotinevrije generatie in Nederland te realiseren.  

Rokers van de regen in de drup 

Terug naar de oorspronkelijke reden waarom de e-sigaret op de markt werd gebracht: als hulpmiddel voor rokers om te stoppen met roken. In Nederland, met rond de 20% rokers onder de volwassenen, gebruikte de afgelopen jaren 2-4% wel eens een e-sigaret met dat doel. Overigens bleven de meeste gebruikers daarnaast ook roken. Internationaal zijn er inmiddels honderden onderzoeken (zie ook de genoemde factsheet) gedaan naar de effectiviteit van de e-sigaret als stopmethode. Kort samengevat komen die erop neer dat onder experimentele condities de e-sigaret een aantal mensen van het roken af helpt (20-30% van de deelnemers aan deze studies), althans tijdens de looptijd van het onderzoek. Ook is duidelijk dat deze experimentele omstandigheden niet het dagelijks leven weerspiegelen. De deelnemers krijgen vaak gedurende de maanden dat het onderzoek duurt gratis e-sigaretten en vloeistof en ontvangen gedragsondersteuning. Dit soort laboratoriumcondities zijn niet te extrapoleren naar de e-sigaret als consumentenproduct, zoals die in Nederland op de markt is. Hier geen gratis verstrekking van e-sigaretten in de vapeshop, noch gedragsondersteuning. Wetenschappelijke studies die de dagelijkse werkelijkheid observeren komen dan ook tot de conclusie dat de e-sigaret als consumentenproduct niet werkt. Daarom, en omdat wij in Nederland veilige, bewezen effectieve stopmethoden beschikbaar hebben waar vergelijkbare of hogere succespercentages worden bereikt, is de e-sigaret geen voorkeursmethode om te stoppen met roken. Dat is gedragsondersteuning, eventueel aangevuld met medicijnen. Geheel gratis, zelfs zonder eigen risico te betalen (mits voldaan aan een aantal eisen; zie daarvoor de zorgverzekeraar). 

Kortom 

De elektronische sigaret is een ongezond product met grote negatieve effecten voor jongeren op korte en lange termijn en voor rokers nauwelijks een succesvolle methode om van het roken af te komen. De optelsom is vrij eenvoudig: de e-sigaret doet de volksgezondheid meer kwaad dan goed. 

Over de auteur 

Esther Croes (1966) werd opgeleid als arts en promoveerde in de (genetische) epidemiologie. Sinds 2005 werkt zij bij het Trimbos-instituut aan de onderwerpen drugs en tabak. Met financiering vanuit het Nationaal Preventieakkoord werkt zij met een team aan het verbeteren van de stoppen-met-rokenzorg en rookvrije zorginstellingen in Nederland. De e-sigaret is een van haar expertisegebieden. Esther Croes is bereikbaar via het Trimbos-instituut.  

Zoektermen op internet:

Esther Croes, Trimbos, vapen, roken, preventie, e-sigaret