Door Karel Peter Companje, medisch historicus.
Vele artikelen in de Nieuwsbrief Zorg en Innovatie hebben een historische dimensie. Zorgprofessionals, onderzoekers en beleidsmakers van nu staan op de schouders van pioniers uit vroegere eeuwen. De redactie hecht eraan om bij te dragen aan het in stand houden van een collectief geheugen over gezondheid, preventie en behandeling. Niet alles uit het verleden heeft een gouden glans, maar sommige ontwikkelingen wel. Hieronder volgt de eerste aflevering over gezondheidsbeleid door de eeuwen heen, geschreven door historicus Companje, die al regelmatig bij ons publiceerde.
Zo’n 9000 jaar voor Christus: neolithische grog in China
Het gebruik van alcoholische dranken als farmaceutisch middel, niet alleen als dorstlesser of genotsmiddel, was al in neolithische tijden bekend. Op de oudste archeologische site bij de Chinese Gele Rivier zijn 9000 jaar oude potten opgegraven met gefermenteerde drank. Deze werd door archeologen omschreven als een Neolithic grog, een bierachtige drank met honing, die na doorgefermenteerd te zijn 9%-10% alcohol bevatte en de aromatische kwaliteit van wijn benaderde. Deze drank zou als kruidenbrouwsel geschikt zijn voor het verhelpen van verstoppingen en verzachtend werken bij kwetsingen van de huid.
Egyptenaren dronken 3000 jaar voor Christus al bier en wijn
In de Egyptische cultuur waren wijn en vooral bier in de periode 3150-30 v. Chr, geliefde dranken. Wijn werd vooral gedronken door de hogere klassen. Bier was de volksdrank met een alcoholpercentage van 3-4% en werd door jong en oud rijkelijk genuttigd: evenals in het middeleeuwse West-Europa was het gevaarlijk om rivierwater te drinken, omdat het allerlei mogelijke bacteriële en virusziekten als gevolg kon hebben.
Tijdens de talrijke sociale en religieuze festivals in deze lange periode was het gebruikelijk om door te drinken tot volledige dronkenschap. Hierdoor kon men in contact te komen met de goden en het nodige aan gunsten afsmeken, waaronder genezing en verlichting van ziektes en kwalen. De Egyptische goden waren, meer dan de leden van het Griekse en Romeinse pantheon, multitaskers. Waar de Griekse god Asklepios uitsluitend de geneeskunst als domein had, werd de Egyptische Hathor niet alleen aanbeden als godin van de dronkenschap, maar ook aangeroepen bij uiteenlopende vergiftigingen.
Klassieke oudheid: alcohol is geneesmiddel
Wijn werd door Griekse en Romeinse artsen voorgeschreven voor geestelijk en lichamelijk gebruik. De drank verlichtte depressies. Wijn zou goed zijn voor graveellijders, dat zijn lijders aan gal- of nierstenen. Zurige wijn als Rijnwijn prikkelde de nieren en zou graveel afdrijven. De bekende arts Galenus (129-199) beval een lichte, bescheiden wijn aan voor mensen met een flegmatieke constitutie en voor het leven in een koud land of in een koud seizoen.
Antwerpse arts schrijft in 1552 een standaardwerk over destilleren
De Antwerpse arts Philippus Hermanni schreef in 1552 zijn standaardwerk voor het stoken van jenever. In de zestiende en zeventiende eeuw zouden velen dit boek gebruiken. Het ging hem niet alleen om eerlijke, kwalitatief goede sterke drank, maar ook om de medicinale werking als het tegengaan van depressies, de ontsmettende en verdovende werking bij chirurgische ingrepen en als vocht afdrijvend middel.
Brandewijn en bier veroorzaken alleen maar dronkenschap en razernij
De in Leiden gepromoveerde arts Van Beverwijck besteedde in 1636 in zijn Schat der Gesondheyt weinig aandacht aan drank als geneesmiddel. Brandewijn en sterk bier zouden alleen maar dronkenschap en razernij veroorzaken. Verstand en geheugen konden bij veelvuldige dronkenschap verloren gaan. De zenuwen zouden vernietigd worden met trillen, verlamming, vallende ziekte, jicht en waterzucht tot gevolg. Maar een smeersel van speenkruidsap, bonenbloesem, vlier en kamfer in brandewijn zou kunnen helpen tegen sproeten.
Willem III (koning van Engeland en Ierland) veroorzaakt gin-verslaving
Opmerkelijk voor de verspreiding van sterke drank in Engeland was de invloed van de Nederlandse stadhouder Willem III (1650-1702), die in 1688 koning van Engeland en Ierland werd. Willem trachtte de Nederlandse handelsbelangen in Engeland te bevorderen. Na zijn kroning in 1688 voerde hij een zware belasting op de import van de populaire Franse brandewijn in. Het succes van jenever, ofwel gin, werd zo groot dat een groot deel van de bevolking uit de Londense sloppenwijken, dat alleen bier gewend was, aan gin verslaafd raakte.
Deze verslaving wordt wel vergeleken met de verslaving en verspreiding van crack en cocaïne in de huidige tijd en werd Gin Craze genoemd. Het Engelse parlement probeerde vanaf 1729 met steeds strengere wetgeving de Gin Craze tegen te gaan en de verkoop van gin uitsluitend via apothekers en vergunninghouders te laten verlopen. Hogere accijnzen hielpen weinig tegen illegale stokerijen. Drooglegging werd overwogen, maar als onmogelijk verworpen zoals veel later bij de Amerikaanse drooglegging (1920-1933) zou blijken.
Sinds 1900: een brede volksbeweging komt op gang tegen alcoholmisbruik
Aan het einde van negentiende eeuw telde de Amsterdamse volkswijk Jordaan één kroeg op elke zeven huizen. Sommige bestaan nog. Maatschappelijke ontwrichting was het gevolg. Een brede volksbeweging van onderwijzers, artsen, dominees en lokale politici kwam op gang. Uitdrukkingen als de blauwe knoop en geen drank zonder vijf in de klok bestaan nog steeds in de Nederlandse taal. Anno nu is de drankconsumptie in Nederland hoger dan rond 1900.
Anno nu: Alcoholontmoediging is nog steeds nodig
Over recente ontwikkelingen in het alcoholbeleid publiceert Wim van Dalen, directeur Nederlands Instituut voor Alcoholbeleid, regelmatig inde Nieuwbrief Zorg en Innovatie. Klik hier en hier voor zijn twee meest recente artikelen.
Literatuur:
- https://vinepair.com/wine-blog/10-ancient-archaeological-wine-discoveries/, ingezien op 3 augustus 2020
- https://lordsofthedrinks.com/2017/12/30/beer-wine-and-drinking-gods-the-foundation-of-ancient-egypt/, ingezien op 3 augustus 2020
- J. Jouanna, Greek medicine from Hippocrates to Galenus. Selected papers (Leiden 2012)
- https://books.google.nl/books/about/Een_constelijck_distileer_boeck_inhoud%C4%93.html?id=jgYTvwEACAAJ&redir_esc=y , ingezien op 3 augustus 2020
- Johan van Beverwijck en Jacob Cats (l. van Gemert (ed.), De Schat der gezondheid (Amsterdam 1992)
- https://www.diffordsguide.com/en-nl/g/1108/gin/history-of-gin-1728-1794, ingezien op 3 augustus 2020
- Schrijvers G, Zorginnovatie volgens het Cappuccinomodel, Thoeris, 2014
Zoektermen voor internet
Karel Peter Companje, historisch feitje, alcohol, geschiedenis, misbruik, geneesmiddel, gin craze, ontmoediging